جای آموزش سلامت و کنترل ازدحام در تجمعات انبوه کجاست؟

به گزارش «شیعه نیوز»، تحقیقات کارشناسان دخیل در امر مدیریت بحران و سوانح در دنیا نشان می‌دهد که حضور افراد سالخورده، کودکان و بیماران با بیماری‌های مزمن همچون آسم، قلبی و عروقی، محدودیت حرکتی، صرع و نظایر آن در ازدحام تجمعات انبوه ممنوع است؛ به راستی جای آموزش سلامت و کنترل ازدحام در تجمعات انبوه کجاست؟

احتمال بروز حوادث و سوانح انسان ساخت، طبیعی و عمدی در تجمعات انبوه بسیار زیاد است از همین رو پیش از برگزاری آنها، نیاز به توجه و برنامه ریزی جدی است. این مهم نباید نادیده گرفته شود که تجمعات انبوه بزرگ، ممکن است جوامع را با خطرات جدی سلامت و شرایط امنیتی مواجه سازد که خود می تواند به موضوعی بین المللی تبدیل شود.

ازدحام یکی از مشکلات اصلی در تجمعات انبوه است؛ به‌ویژه هنگامی که تجمع بسیار انبوهی در زمانی مشخص و در محیط فیزیکی محدودی شکل بگیرد. از این رو، یکی از جنبه‌های مهم در کنترل تجمعات انبوه، مقابله با ازدحام و فشار جمعیت است.

در تعاریفی که از ازدحام وجود دارد، مبنای اصلی بر تعداد افراد حاضر در هر متر مربع است؛ بدین گونه که اگر در یک تجمع انبوه در هر متر مربع، سه نفر قرار داشته باشند، شرایط تقریباً عادی است؛ اما وقتی تعداد افراد به پنج نفر برسد، شلوغی آغاز می‌شود.

وقتی فشردگی جمعیت بیشتر و تعداد افراد به پنج تا هشت نفر برسد مشکلات جدی ازدحام آغاز می‌شود و افراد به شدت به هم فشرده و آشفتگی و سراسیمگی در جمعیت بیشتر می‌شود.

این ازدحام و فشردگی می‌تواند چنان فشاری به افراد و یویژه قفسه سینه وارد کند که حتی تنفس افراد مختل شود. ازدحام یک پدیده‌ای شناخت شده در رشته تحقیقاتی جدیدی است که آن را «کنترل شلوغی٢» نامیده‌اند.

تحقیقات نشان داده که درک درست از رفتار جمعیت به جای کنترل مبتنی بر نیرو، به رویکرد مبتنی بر جامعه برای کنترل جمعیت و شلوغی منجر می‌شود.

پدیده ازدحام‌های منجر به آسیب یا مرگ زمانی رخ می‌دهد که تراکم جمعیت تا حد مشخصی بالا برود. همچنین تحقیقات نشان داده «معمولاً وقتی تراکم جمعیت به بیش از ۱۰ نفر در هر متر مربع برسد» امکان ظهور ازدحام بسیار بالاست.

در پدیده ازدحام غالباً ماشه را مساله‌ای روان‌شناختی می‌چکاند. یک شایعه، فریاد، ناله دلخراش یا سُر خوردن کسی، این تکانه را القا می‌کند که خطری در کمین است. در موقعیتی که فضا تنگ و تراکم جمعیت بسیار بالا است، چنین تکانه‌ای سریعاً موجب می‌شود افراد بدون آنکه بفهمند آیا واقعاً خطری در میان است یا نه، احساس خطر و گیر افتادن در مخمصه می‌کنند.

این احساس منجر به تلاش‌های فردی آدم‌ها برای خلاصی می‌شود. افراد شروع به دویدن، فرار کردن یا فریاد زدن می‌کنند.

این تلاش‌های فردی، امکان هرگونه سازماندهی جمعی یا حرکت منسجم مدیریتی را خیلی سریع از میان می‌برد و در نتیجه، همه‌چیز از کنترل خارج می‌شود.

ازدحام‌ها دو نوع عمومی دارند. یک نوع از ازدحام‌ها وقتی رخ می‌دهند که توده مردم به‌طور ناگهانی با تغییر نیروی مثبت یا منفی روبه‌رو شوند. تغییر نیروی مثبت وقتی رخ می‌دهد که جمعیت در برخورد با یک مانع یا در اثر تنگ و بسته‌شدن مسیر متوقف شود. تغییر نیروی منفی، برعکس، وقتی رخ می‌دهد که فشار جمعیت راهی ناگهانی برای تخلیه پیدا کند؛ مثلاً دروازه‌ای باز شود یا حصاری سوراخ شود.

ازدحام‌های آشفته

نوع دوم ازدحام‌ها که می‌توان آن را «ازدحام‌های آشفته» نامید، وقتی اتفاق می‌افتد که دو توده متراکم با هم برخورد کنند یا در میانه یک توده انبوه، بلوایی ناگهانی برپا شود.

مشخصه نوع اول، حرکت همسان و هم‌جهت انبوه جمعیت است؛ اما در نوع دوم، مسیر افراد هم‌ جهت نیست و در نتیجه اغتشاش، ازدحام چند برابر می‌شود. هر دوی این الگوها دارای قدرت هولناکی‌ هستند.

در حالت عادی، اگر ۶ تا ۱۰ نفر، هم‌ جهت با هم فشار بیاورند، می‌توانند نرده فولادی ضخیمی را به‌ راحتی کج کنند؛ بنابراین فشار جمعیت در مدل اول بسیار سهمگین است و به راحتی با فشار به قفسه سینه افراد، دنده‌هایشان را خرد می‌کند، یا به دلیل ناتوانی در بازشدن شُش‌ها هنگام دم، امکان تنفس را از آنها می‌گیرد و دچار خفگی می‌شوند و فرقی هم نمی‌کند چقدر قوی، بلندقد یا عضلانی باشند.

این فشار، در مدل دوم یعنی ازدحام‌های آشفته، کمتر است. زیرا جهت متفاوت حرکت افراد، نیروها را خنثی می‌کند؛ اما اینجا مشکل مرگبار دیگری به نام «آشوب» رخ می‌دهد.

بگذارید مثالی بزنیم: فرض کنید در حال عبور از یک پیاده‌رو هستید. وقتی تراکم جمعیت خیلی کم باشد، شما با کمترین انحراف یا تغییر مسیر به چپ یا راست، به سمت هدف خود می‌روید. اما وقتی تعداد آدم‌هایی که در جهت مخالف‌، یا هم‌جهت با شما درحال عبور هستند، بالا و بالاتر برود، شما مجبور می‌شوید برای ادامه مسیر خود، مرتباً جابه‌جا شوید، گامی به چپ و راست بردارید یا توقف کنید.

طبق مطالعات محققانی که روی مکانیزم‌های سیالّیت در توده‌ها کار می‌کنند، در درجه‌ای از تراکم، دیگر نمی‌توانید مسیر خود را انتخاب کنید، بلکه جمعیت شما را با خود می‌برد.

در چنین وضعیتی، تلاش افراد برای ادامه مسیر تعیین‌شده‌شان و ناتوانی آنها از این کار، منجر به آشوب می‌شود. در آشوب‌ها، خیلی زود افراد تعادل خود را از دست داده و زمین می‌خورند، افراد بعدی بلافاصله روی آنها می‌افتند و در جمعیت، چاله‌ای درست می‌شود که برگرداندن آن به حالت عادی ناممکن است. وقتی تراکم جمعیت بین ۵ تا ١٠ نفر در هر متر مربع باشد، امکان ازدحام آشوبناک وجود دارد. البته این تعداد به اندازه بدن و وزن افراد بستگی دارد.

در توضیح این مطلب می‌توان گفت که تدابیر باید به‌گونه‌ای باشد که از اقدامات فردی خاص که سرعت حرکت یا دامنه فعالیت دیگران را محدود و بر ازدحام جمعیت می‌افزاید، جلوگیری شود؛ زیرا این امر می‌تواند مشکل‌آفرین باشد.

در این زمینه، آموزش در دو مقوله سلامت و کنترل ازدحام اهمیت ویژه‌ای دارد. از این رو، باید به کسانی که در تجمعات انبوه شرکت می‌کنند، حرکت روان و جنب و جوش ملایم آموزش داده شود.

به دور از کارکردهای مختلف در مناسبات بشری و وجود قضاوت‌های متفاوت ارزشی، پدیده تجمعات انبوه، در هر یک از سطوحی که در بالا اشاره شد، موجب به وجود آمدن شرایطی می‌شود که در آنها تقریباً تمامی خطرات بالقوه از توان لازم برای تبدیل شدن به حوادث و بحران‌های خاص خود برخوردار است؛ بویژه اینکه زمینه‌های لازم برای میدان‌داری تسهیل‌گرهایی همچون خطرپذیری و آسیب‌پذیری نیز مهیا باشد.

معمولاً از جمله راهکارهای مدیریت حوادث و بحران‌ها در مجموعه سیاست‌های پیشگیری و آمادگی برای کاهش احتمالات، بروز حوادث یا کاهش تأثیرات مربوطه، بحث اجرای ارزیابی خطرپذیری یا آسیب‌پذیری است.

به نظر می‌رسد برقرای رابطه معنی‌دار میان نتایج حاصل از این ارزیابی‌ها و الگوهای رفتاری فردی و جمعی در تجمعات انبوه و همچنین شیوه‌های مدیریت و مهندسی کنترل تحرکات مربوطه، می‌تواند به راه‌حل‌های کارساز و مؤثری منجر شود.

بنابراین، برای تجمعات درون مراکز بزرگ خرید و پارکینگ‌های آنها، فرودگاه‌ها و سایر سالن‌های ترانزیت و همچنین محل برگزاری همایش‌های بزرگ، تغییرات و اصلاحاتی در معماری و مهندسی بناها به‌عنوان راه‌حل‌هایی عملی صورت پذیرفته است.

راهکارهای رهایی از مخمصه

افراد خبره و آموزش دیده در امر مدیریت بحران و سوانح بر مبنای تحقیقات خود، توصیه‌هایی را برای رهایی از مخصمه هنگام گیر افتادن در یک ازدحام جمعیت، مطرح کرده اند.

آنان می گویند: بلافاصله بعد از اینکه احساس کردید تراکم جمعیت دارد به حد خطرناکی می‌رسد، تلاش کنید تا از مرکز ازدحام فاصله بگیرید؛ نگذارید دیر شود. تصمیم‌گیری درباره این کار، گاهی بسیار دشوار است؛ چون ممکن است شما مدت‌ها منتظر مانده باشید تا به نقطه دلخواه خود برسید.

به گفته آنان، اگر نتوانستید فاصله بگیرید و در مخصمه افتادید، راهکارهای زیر را رعایت کرده و گام‌های خود را استوار کنید و اجازه ندهید سُر بخورید. انرژی‌خود را حفظ کنید. تلاش بیهوده نکنید تا جمعیت را بشکافید یا فرار کنید یا داد و فریاد راه بیاندازید. فریاد زدن معمولاً جریان امور را وخیم‌تر می‌کند. دست‌هایتان را جلوی سینه‌ مشت‌ کنید. سینه‌تان را بدون حفاظ به پشت نفر جلویی نچسبانید. دست‌ها اجازه می‌دهند تا در صورت افزایش فشار جمعیت، راهی برای تنفس داشته باشید. اگر در تاریکی هستید، خود را به موج جمعیت بسپارید. اگر در کنارتان کسی روی زمین افتاد، بلافاصله کمک کنید تا از جایش بلند شود؛ زیرا بسیار محتمل است که بعد از او، شما هم سرنگون شوید.

مهم ترین ویژگی ها برای کنترل ازدحام در تجمعات انبوه

مهم‌ترین سوالاتی که در این خصوص مطرح هستند عبارتند از اینکه آیا مکان در نظر گرفته شده برای تجمع انبوه مناسب است و ایمنی لازم را برای جمعیت مورد انتظار دارد؟ آیا مطالعات و بررسی‌ های لازم برای شناسایی مخاطرات احتمالی مکان مورد نظر انجام شده‌ است؟ آیا مکان در نظر گرفته شده دسترسی مناسبی برای ورود و خروج تعداد زیادی از نیروهای امدادگر و آتش‌نشانی و پلیس را در صورت لزوم دارد؟

نیروهای امداد و نجات برای امدادرسانی در صورت امکان باید مسیرهای دسترسی ویژه داشته باشند و نباید از همان مسیر تردد مردم شرکت‌کننده عبور کنند. آیا در مکان در نظر گرفته شده امکان امدادرسانی وجود دارد. به عبارتی، نیروهای امدادگر می‌توانند وسایل و تجهیزات خود را تخلیه و به مصدومان کمک کنند؟ آیا جاده‌های دسترسی به محل برگزاری تجمع در شرایط بحرانی در دسترس خواهند بود؟ آیا فضای خالی کافی برای عقب‌گرد مردم در صورت نیاز وجود دارد؟ آیا ماهیت مراسم به‌گونه‌ای است که زمینه‌های بحران را فراهم آورد؟ این مسأله ممکن است به دلیل حضور افراد خاص مانند جوانان، گروه‌های مذهبی، سالمندان، کودکان و غیره با ویژگی‌های رفتاری یا فیزیکی خاص باشد.

یکی از اساسی ترین و مهمترین نقش های پذیرفته شده دولت ها و سازمان های مسوول و دخیل در مدیریت بحران در کلانشهرها، حفاظت از ذخایر، منابع طبیعی و جمعیت انسانی در برابر تهدیدهای ناشی از وقوع انواع مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی و انسان ساخت آموزش مقابله با ازدحام در تجمعات انبوه است.

۴۰ نفر از هموطنان در حادثه کرمان جان باختند

متاسفانه امروز پیرحسین کولیوند رئیس سازمان اورژانس کشور از جان باختن ۴۰ نفر و مصدوم شدن ۲۱۳ نفر در مراسم تشییع پیکر سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی در کرمان خبر داد و افزود: متاسفانه در مراسم تشییع امروز در کرمان تا این لحظه ۴۰ نفر به دلیل ازدحام جمعیت جان باختند و ۲۱۳ نفر نیز مصدوم شدند که مصدومان از سوی تکنسین‌های اورژانس ۱۱۵ به مراکز درمانی و بیمارستانی منتقل شده اند.

وی توضیح داد: اغلب افراد جان باخته و مصدوم در این مراسم در مسیر خروجی از میدان آزادی و ورودی به خیابان شهید بهشتی کرمان بر اثر ازدحام جمعیت جان باخته یا دچار آسیب شده اند.

رئیس سازمان اورژانس کشور گفت: وزیر بهداشت شخصاً در محل تشییع حضور دارد و موضوع امدادرسانی به مصدومان را مدیریت می‌کنند.

آیین تشییع پیکر شهید سردار سلیمانی و همرزمش حسین پورجعفری صبح امروز با حضور معاون اول رییس جمهوری و تعدادی از وزرا، هیاتی از قوه قضاییه و فرماندهان نظامی در کرمان انجام شد.