بسم الله الرّحمن الرّحیم
مقدمه
غدیر خم در مسند أحمد بن حنبل، کوششی است در جهت ارائه‌ی راهکاری برای تفاهم و همدلی و هم‌اندیشی در میان مسلمانان بر مبنای واقعه‌ی تاریخی غدیر. به این منظور احادیث یکی از شاخصترین و معتبرترین کتب در نزد اهل سنت – کتاب مسند أحمد بن حنبل که حداقل در دوازده حدیث به واقعه‌ی غدیر خم اشاره نموده است -در مقابل دیدگان اهل بصیرت قرار می گیرد تا حقایق ذیل مشخص گردد:
-1- نخست آنکهواقعه‌ی غدیرخم رویدادی تاریخی و غیر قابل انکار است.
-2- أسناد واقعه‌ی غدیر خم مربوط به قرون اخیر و یا ساخته‌ی شیعه نیست بلکه حتی ریشه در قدیمیترین کتب اهل سنت داشته و اصالت آن جای انکار ندارد.
-3- از سوی دیگر این نوشتار زمینه‌ای برای قضاوت در مورد این رویداد تاریخی را فراهم می سازد تا خواننده با دقت در جزئیات آن، به مقصد و مقصود پیامبر اکرم (ص) در معرفی علی بن ابیطاب (ع) به عنوان مولای مؤمنان، آگاه گردد.
-4- علاوه بر آن بخشی از روایات ارائه شده، دلیلی آشکار و غیر قابل انکار است بر استدلال و حتی مناشده‌ی (سوگند دادن و به گواهی طلبیدن) أمیرالمؤمنین علی علیه‌السلام به واقعه‌ی غدیرخم برای اثبات امامت و ولایت خود.
در ابتدا با أحمد بن حنبل و کتاب مسند او آشنایی مختصری خواهیم داشت و سپس به ارائه‌ی احادیث و ترجمه‌ی آنها خواهیم پرداخت. در انتها نکات مطرح شده در احادیث مورد بازبینی قرار گرفته و از این طریق نتایج حاصل از بحث روشن می گردد. در ترجمه‌ی احادیث از کتاب رهبری امام علی در قرآن و سنت (صص 324- 335)، ترجمه‌ی کتاب ارزشمند و کم نظیر المراجعات تألیف عالم بزرگ شیعه مرحوم سید عبدالحسین شرف‌الدّین موسوی (1873 – 1958 م)، بهره‌ی فراوان برده شده است.
امید است که مطالب ارائه شده در عین اختصار، رهگشای رهپویان راه حقیقت گردد.
أحمد بن حنبل
أحمد بن حنبل (164- 241 ق) پیشوای حنبلیان - یکی از چهار مذهب فراگیر فقهی اهل سنت - و یکی از شاخصترین افراد مکتب اصحاب حدیث است. پس از وی اصحاب حدیث بیش از هرکس به گفته‌ها و نوشته‌های وی در تأیید افکار خویش استناد جسته‌اند. از میان محدّثان اهل‌سنّت، محمد بن اسماعیل بخاری، مسلم بن حجاج نیشابوری، ابوداود سجستانی و بسیاری دیگر از او روایت کرده‌اند. وهّابیان نیز خود را پیرو أحمد بن حنبل می‌دانند. أحمد بن حنبل در 77 سالگی در بغداد درگذشت.
مشهورترین کتاب أحمد بن حنبل همان مُسند اوست که از معتبرترین کتب در نزد اهل سنت بوده و از نظر زمان تألیف نیز مقدم بر بسیاری از کتب معتبر حدیثی اهل سنت – من‌جمله صحیح بخاری و صحیح مسلم - است. مطالب مقاله‌ی حاضر بر مبنای چاپ شش جلدی بیروت ارائه شده است. برای مطالعه‌ی بیشتر درباره‌ی زندگی و آثار أحمد بن حنبل میتوان به دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 6 ، ص 718 الی 730 مراجعه نمود که بحث مبسوطی در این زمینه، ارائه کرده است.
متن و ترجمه 12 حدیث در مورد غدیر خم
حدیث اول: جلد 1 ص 84 شماره‌ی 641
حدثنا عبدالله، حدثنی أبی، ثنا بن نمیر، ثنا عبدالملک، عن أبی عبدالرحیم الکندی، عن زاذان بن عمر قال: سمعت علیا فی الرحبة و هو ینشد الناس: من شهد رسول الله صلی الله علیه و سلم یوم غدیر خم و هو یقول ما قال؟ فقام ثلاثة عشر رجلا فشهدوا أنهم سمعوا رسول الله صلی الله علیه و سلم و هو یقول: من کنت مولاه فعلی مولاه.
... زاذان بن عمر گفت: شنیدم علی (ع) مردم را در رحبة ( محلی در کوفه ) قسم می داد به آنچه در زمان رسول خدا(ص) در غدیر خم شاهد بوده‌اند تا گفتار پیامبر را در غدیر بازگو کنند. پس سیزده نفر برخاستند و شهادت دادند که از رسول خدا (ص) شنیده‌اند که می‌فرمود: هرکس که من مولای او هستم پس علی هم مولای اوست.
حدیث دوم: جلد 1 ص 88 شماره‌ی 670
حدثنا عبدالله، حدثنی أبی، ثنا محمد بن عبدالله، ثنا الربیع یعنی بن أبی صالح الأسلمی، حدثنی زیاد بن أبی زیاد، سمعت علی بن أبی‌طالب رضی الله عنه ینشد الناس، فقال أنشد الله رجلا مسلما سمع رسول الله صلی‌الله علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما قال. فقام اثنا عشر بدریا فشهدوا.
... زیاد بن أبی زیاد روایت کرد: شنیدم علی بن أبی‌طالب (ع) مردم را قسم میداد و فرمود: قسم می دهم مسلمانی را که در روز غدیرخم از پیامبر خدا (ص) آنچه را شنیده، بازگوید. پس دوازده نفر از کسانی که در بدر حاضر بودند، برخاستند و شهادت دادند.
حدیث سوم: جلد 1 ص 118 شماره‌ی 950
حدثنا عبدالله، ثنا علی بن حکیم الأودی، أنبأنا شریک، عن أبی إسحاق، عن سعید بن وهب و عن زید بن یثیع، قالا: نشد علی الناس فی الرحبة من سمع رسول الله صلی الله علیه و سلم یقول یوم غدیر خم الا قام قال فقام من قبل سعید ستة و من قبل زید ستة فشهدوا أنهم سمعوا رسول الله صلی الله علیه و سلم یقول لعلی رضی الله عنه یوم غدیر خم ألیس الله أولی بالمؤمنین قالوا بلی قال اللهم من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه.
... سعید بن وهب و زید بن یثبع روایت می کنند که حضرت علی (ع) در رحبة مردم را قسم داد به اینکه هرکس فرمایش رسول خدا (ص) را در غدیر خم شنیده است، بپاخیزد. پس از جانب سعید بن وهب شش نفر و از جانب زید بن یثبع نیز شش نفر برخاستند و شهادت دادند که از رسول خدا (ص) شنیده‌اند که در مورد علی (ع) در روز غدیر خم فرمود: آیا خداوند بر مؤمنین اولی نیست؟ گفتند: بلی. فرمود: خدایا، هرکس که من مولای او هستم علی نیز مولای اوست. خداوندا دوست بدار کسی که او را دوست می‌دارد و دشمن بدار کسی را که با او دشمنی کند.
حدیث چهارم: جلد 1 ص 119 شماره‌ی 961
حدثنا عبدالله حدثنی عبیدالله بن عمر القواریری ثنا یونس بن أرقم ثنا یزید بن أبی زیاد عن عبدالرحمن بن أبی لیلی قال شهدت علیا رضی الله عنه فی الرحبة ینشد الناس أنشد الله من سمع رسول الله صلی الله علیه و سلم یقول یوم غدیر خم من کنت مولاه فعلی مولاه لما قام فشهد قال عبدالرحمن فقام اثنا عشر بدریا کأنی أنظر إلی أحدهم فقالوا نشهد أنا سمعنا رسول الله صلی الله علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ألست أولی بالمؤمنین من أنفسهم و أزواجی أمهاتهم فقلنا بلی یا رسول الله قال فمن کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه
... عبدالرحمن بن ابی لیلی روایت می کند: علی را در روز رحبة دیدم که مردم را سوگند داد و به گواهی طلبید و می گفت: تنها کسی بپاخیزد و شهادت دهد که خود پیامبر (ص) را در آن حال دیده باشد. عبدالرحمن می گوید: دوازده نفر از کسانی که در بدر شرکت داشتند برخاستند. گویا من هم‌اکنون به آنها می‌نگرم. گفتند: ما گواهی می‌دهیم روز غدیر خم از پیامبر (ص) شنیدیم که می‌گفت: آیا من نسبت به مؤمنان از خودشان اولی نیستم؟ و همسرانم مادرانشان نیستند؟ (سوره‌ی احزاب، آیه‌ی 7) گفتیم : بلی. فرمود: هرکس که من مولای اویم پس علی هم مولای اوست.
حدیث پنجم: جلد 1 ص 119 شماره‌ی 964
حدثنا عبدالله ثنا أحمد بن عمر الرکیعی ثنا زید بن الحباب ثنا الولید بن عقبة بن نزار العنسی حدثنی سماک بن عبید بن الولید العبسی قال دخلت علی عبدالرحمن بن أبی لیلی فحدثنی أنه شهد علیا رضی الله عنه فی الرحبة قال أنشد الله رجلا سمع رسول الله صلی الله علیه و سلم و شهده یوم غدیر خم الا قام و لا یقوم إلا من قد رآه فقام اثنا عشر رجلا فقالوا قد رأیناه و سمعناه حیث أخذ بیده یقول اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله فقام ألا ثلاثة لم یقوموا فدعا علیهم فأصابتهم دعوته
... علی (ع) در روز رحبة قسم داد کسانی را که در روز غدیر خم حضور داشته و سخن پیامبر (ص) را شنیده‌اند، بپاخیزند و برنخیزد جز آنکس که پیامبر (ص) را دیده است. پس دوازده نفر برخاستند و گفتند ما او را دیدیم و شنیدیم هنگامی که دست علی (ع) را گرفته و فرمود؛ خداوندا دوست بدار دوست دار او را و دشمن بدار دشمن او را و یاری کننده او را یاری کن و آنکس را که او را یاری نکند، رها کن. پس همه جز سه نفر برخاستند که علی (ع) آنها را نفرین نمود و به نفرین او گرفتار شدند.
حدیث ششم: جلد 1 ص 152 شماره‌ی 1310
حدثنا عبدالله حدثنی حجاج بن الشاعر ثنا شبابة حدثنی نعیم بن حکیم حدثنی أبومریم و رجل من جلساء علی عن علی رضی الله عنه إن النبی صلی الله علیه و سلم قال یوم غدیر خم من کنت مولاه فعلی مولاه قال فزاد الناس بعد وال من والاه و عاد من عاداه
... امام علی (ع) روایت میکند که پیامبر اکرم (ص) در روز غدیر خم فرمود: هرکس که من مولای اویم علی هم مولای اوست پس بعد از آن برای مردم فرمود: (خدایا) دوست بدار آنکس که او را دوست می‌دارد و دشمن بدار کسی را که با او دشمنی کند.
حدیث هفتم: جلد 4 ص 281 شماره‌ی 18502
حدثنا عبدالله حدثنی أبی ثنا عفان ثنا حماد بن سلمة أنا علی بن زید عن عدی بن ثابت عن البراء بن عازب قال کنا مع رسول الله صلی الله علیه و سلم فی سفر فنزلنا بغدیر خم فنودی فینا الصلاة جامعة و کسح لرسول الله صلی الله علیه و سلم تحت شجرتین فصلی الظهر و أخذ بیدعلی رضی الله تعالی عنه فقال ألستم تعلمون أنی أولی بالمؤمنین من أنفسهم قالوا بلی قال ألستم تعلمون انی أولی بکل مؤمن من نفسه قالوا بلی قال فأخذ بید علی فقال من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه قال فلقیه عمر بعد ذلک فقال له هنیاء یا بن أبی‌طالب أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة
... از براء بن عازب نقل شده است که: ما با پیامبر (ص) بودیم. در غدیر خم فرود آمدیم. ندای نماز جماعت داده شد. برای پیامبر (ص) جائی در زیر دو درخت تهیه شد، آن حضرت نماز ظهر گزارد و پس از آن دست علی (ع) را گرفت و فرمود: آیا نمی دانید که من به مؤمنان از خودشان اولی هستم؟ گفتند: بلی، آنگاه دست علی (ع) را گرفت و فرمود: هرکس من مولای او هستم علی مولای او است. خداوندا دوست بدار کسی که او را دوست می دارد و دشمن بدار آن کس که او را دشمن می دارد. پس از آن عمر بن خطاب، علی (ع) را ملاقات کرد و به او گفت: گوارا باد بر تو ای فرزند ابوطالب که مولای هر مرد مؤمن و زن مؤمنه‌ای شدی.
حدیث هشتم: جلد 4 ص 281 شماره‌ی 18503
قال أبوعبدالرحمن ثنا هدبة بن خالد ثنا حماد بن سلمة عن علی بن زید عن عدی بن ثابت عن البراء بن عازب عن النبی صلی الله علیه و سلم نحوه.
از براء بن عازب از طریق دیگری نیز حدیث فوق نقل شده است.
حدیث نهم: جلد 4 ص 368 شماره‌ی 19298
حدثنی عبدالله حدثنی أبی ثنا بن نمیر ثنا عبدالملک یعنی بن أبی سلیمان عن عطیة العوفی قال سألت زید بن أرقم فقلت له إن ختنا لی حدثنی عنک بحدیث فی شأن علی رضی الله عنه یوم غدیر خم فأنا أحب أن اسمعه منک فقال أنکم معشر أهل العراق فیکم ما فیکم فقلت له لیس علیک منی بأس فقال نعم کنا بالجحفة فخرج رسول الله صلی الله علیه و سلم ألینا ظهرا و هو آخذ بعضد علی رضی الله تعالی عنه فقال یا ایهاالناس ألستم تعلمون أنی أولی بالمؤمنین من أنفسهم قالوا بلی قال فمن کنت مولاه فعلی مولاه قال فقلت له هل قال اللهم وال من والاه و عاد من عاداه قال إنما أخبرک کما سمعت.
عطیه‌ی کوفی می گوید از زید بن أرقم پرسیدم که حدیثی در شأن علی(ع) در غدیر خم از تو روایت شده است و من دوست می دارم آن را از تو بشنوم. پس گفت ای مردم عراق فیکم ما فیکم. (شاید این جمله کنایه از این بوده است که اگر من سخنی بگویم، در امان نیستم.) پس به او گفتم از جانب من آسیبی به تو نمی رسد. (در امان هستی.) زید گفت: بله ما در جحفه (غدیر خم در نزدیکی جحفه واقع شده است.) بودیم پس در هنگام ظهر رسول خدا (ص) به سوی ما آمد در حالی که بازوی علی (ع) را گرفته بود. سپس فرمود: ای مردم آیا می دانید من نسبت به مؤمنان از آنها اولی هستم؟ گفتند: آری. فرمود: پس هرکس که من مولای اویم علی هم مولای اوست. پس به او گفتم؛ آیا پیامبر (ص) فرمود: خدایا دوست بدار آنکس را که او دوست می‌دارد و دشمن بدار کسی را که با او دشمنی کند. (زید) گفت: به راستی که من همانگونه که شنیده بودم برای تو بازگو نمودم.
حدیث دهم: جلد 4 ص 370 شماره‌ی 19321
حدثنا عبدالله حدثنی أبی ثنا حسین بن محمد و أبونعیم المعنی قالا ثنا فطرعن أبی‌الطفیل قال جمع علی رضی الله تعالی عنه الناس فی الرحبة ثم قال لهم أنشد الله کل امری مسلم سمع رسول الله صلی الله علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما سمع لما قام فقام ثلاثون من الناس و قال أبونعیم فقام ناس کثیر فشهدوا حین أخذه بیده فقال للناس أتعلمون أنی أولی بالمؤمنین من أنفسهم قالوا نعم یا رسول الله قال من کنت مولاه فهذا مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه قال فخرجت و کأن فی نفسی شیئا فلقیت زید بن أرقم فقلت له أنی سمعت علیا رضی الله عنه یقول کذا و کذا قال فما تنکر قد سمعت رسول الله صلی الله علیه و سلم یقول ذلک له.
... علی (ع) مردم را در رحبة جمع نمود سپس فرمود: خدا را به گواهی می‌طلبم و از هر مسلمانی که در روز غدیر خم بوده می‌خواهم که برخیزد و آنچه را از پیامبر (ص) شنیده، بازگوید. سی نفر برخاستند و ابونعیم نوشته؛ مردم زیادی برخاستند وشهادت دادند که پیامبر (ص) در آن روز دست علی را گرفت و به مردم گفت: آیا می‌دانید که من نسبت به مؤمنان از خودشان اولی هستم؟ گفتند بلی ای رسول خدا. آن حضرت فرمود: هرکس که من مولای اویم پس علی نیز مولای اوست.
ابوطفیل می‌گوید من از رحبة خارج شدم در حالی که در قلبم چیزی بود (برای من سؤالی مطرح بود) لذا زید بن أرقم را ملاقات کردم و به او گفتم من از علی(ع) شنیدم که چنین و چنان می‌گفت. زید گفت: انکار نکن. من هم از پیامبر (ص) این مطلب را شنیدم.
حدیث یازدهم: جلد 4 ص 272 شماره‌ی 19344
حدثنا عبدلله حدثنی أبی ثنا سفیان ثنا أبوعوانة عن المغیرة عن أبی‌عبید عن میمون أبی عبدالله قال قال زید بن أرقم و أنا أسمع نزلنا مع رسول‌الله صلی الله علیه و سلم بوادی یقال له وادی خم فأمر بالصلاة فصلاها بهجیر قال فخطبنا و ظلل لرسول الله صلی الله علیه وسلم بثوب علی شجرة سمرة من الشمس فقال ألستم تعلمون أو لستم تشهدون أنی أولی بکل مؤمن من نفسه قالوا بلی قال فمن کنت مولاه فإن علیا مولاه اللهم عاد من عاداه و وال من والاه
... با رسول خدا (ص) در وادیی فرود آمدیم که به آن وادی خم می گفتند. پس به نماز امر نمود و در آن گرمای سخت نماز گزارد. برای پیامبر(ص) پارچه ای را بر درختی افکندند تا سایه شود، آن حضرت برای ما خطبه خواند. فرمود: آیا نمی‌دانید و آیا شهادت نمی‌دهید که من نسبت به هر مؤمنی از خودش اولی هستم؟ گفتند: بلی. فرمود: پس هرکس من مولای او هستم علی مولای او است. خداوندا دوست بدار آن کس که او را دوست می‌دارد و دشمن بدار آن کس که او را دشمن می‌دارد.
حدیث دوازدهم: جلد 5 ص 419 شماره‌ی 23609
حدثنا عبدالله حدثنی أبی ثنا یحیی بن آدم ثنا حنش بن الحرث بن لقیط النخعی الأشجعی عن ریاح بن الحرث قال جاء رهط إلی علی بالرحبة فقالوا السلام علیک یا مولانا قال کیف أکون مولاکم و أنتم قوم عرب قالوا سمعنا رسول الله صلی الله علیه وسلم یوم غدیر خمیقول من کنت مولاه فإن هذا مولاه قال ریاح فلما مضو تبعتهم فسألت من هولاء قالوا نفر من الانصار فیهم أبوأیوب الأنصاری.
... گروهی نزد علی (ع) آمدند و عرض کردند: السلام علیک یا مولانا. حضرت پرسیدند شما کیستید؟ گفتند از موالیان توئیم ای مولای ما. حضرت فرمود: من چگونه مولای شمایم در حالی که شما گروهی از عرب هستید؟ پاسخ دادند ما روز غدیر خم از رسول خدا (ص) شنیدیم که می فرمود: هرکس که من مولای اویم ، به راستی که این شخص (امام علی علیه‌السلام) مولای اوست.
ریاح می گوید: وقتی آنها رفتند من آنها را تعقیب کردم، پرسیدم اینها کیانند؟ گفتند عده ای از انصارند که ابوایوب انصاری در بین آنها است.
]ابوایوب انصاری: خالد بن زید بن کلیب بن نجار (د 52 ق) از صحابه پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه و‌آله وسلم و از اصحاب امام علی علیه‌السلام. آنچه ابوایّوب را در چشم مسلمانان بزرگ ساخته، فرود آمدن پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه و‌آله وسلم به منزل او – به رغم اصرار بسیار دیگران – پس از هجرت به مدینه بوده است. ابوایّوب در همه‌ی غزوات پیامبر صلی‌الله‌علیه و‌آله وسلم شرکت داشته است و مورخان او را از حاضران در بدر و أحد و خندق دانسته اند. رشادتهای اعجاب‌انگیز ابوایّوب را همه یاد کرده‌اند.
(برگرفته از؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 5، ص 194- 196 )[
سخن آخر
اکنون پس از قرنها، واقعه‌ی غدیر خم به عنوان حقیقتی انکارناپذیر جلوه‌گر می‌شود. در جای جای مسند أحمد بن حنبل، یکی از شاخصترین کتب اهل‌سنت و مهمترین اثر پیشوای حنابله و اهل حدیث، نام و یاد غدیر به چشم می خورد و این تنها یکی از منابع واقعه‌ی غدیر است.
از دوازده روایت ارائه شده، پنج حدیث بیانگر رویداد غدیر خم در زمان پیامبر اکرم (ص)، شش روایت مربوط به مناشده‌ی أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب (ع) در مورد واقعه‌ی غدیر و یک حدیث نیز مربوط به گروهی از انصار است که به همراه ابوایّوب انصاری در رحبة به خدمت آن حضرت رسیده‌اند.
اما آیا چه اهمیتی در این واقعه بوده که حضرت علی (ع) با مسلمین در مورد آن مناشده نموده و آنان را به خدا قسم داده که آنچه از آن روز تاریخی به یاد دارند، بازگو نمایند.
و آیا بهتر از مناشده‌ی رحبة، دلیلی بر استدلال به واقعه‌ی غدیر از سوی آن حضرت، وجود دارد؟ پس در اینکه آن حضرت به این واقعه استدلال نموده اند، هیچگونه شک و شبهه ای باقی نمی ماند.
از سوی دیگر نحوه‌ی عملکرد پیامبر اکرم (ص) در مورد واقعه‌ی غدیرخم نیز نشان از اهمیت و برجستگی این واقعه دارد.
تبریک عمر بن خطاب به علی (ع) نیز خود نشانه‌ی دیگری از اهمیت این واقعه است و تأییدی بر این واقعیت که غدیر خم، محلی برای اعلان عمومی ولایت و امامت أمیرالمؤمنین علی علیه‌السلام بوده است.
و سلام به آن حضرت - سالها بعد از واقعه‌ی غدیر - در رحبة با عنوان "مولانا" از سوی جمعی از مؤمنان که ابوایّوب انصاری نیز جزو آنان است، مهر تأییدی است بر همه‌ی آنچه گفته شد.
و اینک ما هستیم و مسئولیتی خطیر در قبال واقعه‌ی غدیر
منبع: اسلام تکس