شیعه نیوز:
پرسش
آیا مباهله باید شرطی داشته باشد تا با کسی مباهله کنیم و یا هر کسی برای اثبات ایمان خویش می تواند مباهله کند؟ در چه مورد می شود مباهله کرد؟ در تاریخ اسلام آیا مباهله به طور قطع اتفاق افتاده است؟ آنچه که در آیات قرآن جریان خواستن مباهله از طرف رسول خدا نه واقعا اتفاق افتاده چون طرف مقابل پیشنهاد مباهله را رد کرد. آیا این حقیقت دارد؟
پاسخ اجمالی
مباهله یعنى نفرین کردن یک دیگر تا هر کس که بر باطل است مورد غضب الهى قرار گیرد و آن کس که بر حق است شناخته شود و بدین گونه حق از باطل تشخیص داده شود.
مباهله یک نوع دعا است و دارای ویژگی ها و شرایط خاصی نیز می باشد که ما به برخی از آنها اشاره می کنیم:
این که خود را سه روز اصلاح اخلاقى کند ، روزه بگیرد و غسل کند، و با کسى که مىخواهد مباهله کند به صحرا برود، ... و میان سپیده دم تا بر آمدن آفتاب مباهله کند.
مباهله، مخصوص زمان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نیست، بلکه دیگر مؤمنان نیز مىتوانند مباهله کنند. از این رو هیچ مانعی نیست که هر کس با حفظ شرایطی که بیان شد برای اثبات حقانیت خویش در مقابل دشمنان دین بتواند مباهله کند. البته باید دانست که شرایط مباهله و اخلاص و اعتماد به نفسی که در آن لازم است، به آسانی برای هر فردی قابل دستیابی نبوده و نباید عجولانه به چنین کاری اقدام نمود که شاید اثری معکوس به دنبال داشته باشد.
در ضمن باید دانست که مباهله مخصوص آن دسته از اختلافات و منازعات دینی و مذهبى است که طرف مقابل وجود گفتگو و مباحثات منطقی و علمی ، حق و حقیقت را نپذیرد و بر عقیده باطل خود اصرار ورزد
با توجه به تفاسیر آیه مباهله معلوم می شود که سر انجام مباهله پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) به صلح و مسالمت ختم شده است.
پاسخ تفصیلی
با توجه به این که سؤال شما از چند بخش تشکیل شده ما نیز پس از بیان مقدمه کوتاهی به همان ترتیب به پاسخ آن می پردازیم.
مباهله در لغت :
مباهله" در اصل از ماده" بهل" (بر وزن اهل) به معنى رها کردن و قید و بند را از چیزى برداشتن است، و به همین جهت هنگامى که حیوانى را به حال خود واگذارند تا نوزادش بتواند به آزادى شیر بنوشد، به او" باهل" مىگویند، و" ابتهال" در دعا به معناى تضرع و واگذارى کار به خدا است.
مباهله در اصطلاح :
از نظر مفهوم متداول که از آیه مباهله گرفته شده، مباهله به معناى نفرین کردن دو نفر به یکدیگر است بدین ترتیب که افرادى که با هم در باره یک مساله مهم مذهبى گفتگو دارند در یک جا جمع شوند و به درگاه خدا تضرع کنند و از او بخواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند. [1]
مباهله یعنى نفرین کردن یک دیگر تا هر کس بر باطل بوده مورد غضب الاهى قرار گیرد و آن کس که بر حق است شناخته شود و بدین گونه حق از باطل تشخیص داده شود. [2]
طبیعی است که طرفین مباهله، باید معتقد به پروردگار باشند تا بتوانند اقدام به چنین کاری نمایند، چون فردی که خداپرست نیست، نمی تواند از خداوند درخواستی داشته باشد.
اما پاسخ به شما به همان ترتیبی که در پرسشتان مطرح نمودید.
همان گونه که در تعریف مباهله گفتیم مباهله یک نحوه از دعا است از این رو شرایطی که برای دعا ذکر کردند برای مباهله نیز لازم است. [3] ولی با توجه به این که مباهله دعای خاصی است تبعاً دارای ویژگی ها و شرایط خاصی نیز می باشد که ما به برخی از آنها اشاره می کنیم:
الف. کسی که می خواهد مباهله کند باید خود را سه روز اصلاح اخلاقى کند.
ب. روزه بگیرد.
ج. غسل کند.
د. با کسى که مىخواهد مباهله کند به صحرا برود.
هـ. ساعتى که در آن مباهله می شود: میان سپیده دم تا بر آمدن آفتاب است.
و. انگشتان دست راستش را در انگشتان راست او بیفکند.
ز. از خودش آغاز کند و بگوید: خداوندا! تو پروردگار آسمان هاى هفتگانه و زمین هاى هفتگانهاى و آگاه از اسرار نهان هستى، و رحمان و رحیمى، اگر مخالف من حقى را انکار کرده و ادعاى باطلى دارد بلائى از آسمان بر او بفرست، و او را به عذاب دردناکى مبتلا ساز! و بعد بار دیگر این دعا را تکرار کند و بگوید: اگر این شخص حق را انکار کرده و ادعاى باطلى مىکند بلائى از آسمان بر او بفرست و او را به عذابى مبتلا کن. [4]
2.اما پرسش دیگر شما که آیا هر کسی برای اثبات ایمان خویش می تواند مباهله کند؟ به تعبیر دیگر آیا مباهله یک حکم عمومى است یا این که مخصوص زمان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) است؟
با توجه به شأن نزول آیه شریفه مباهله که روى سخنش تنها به پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله و سلم ) است شاید گفته شود که مباهله، مخصوص زمان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) است ولی این سخن درستی نیست، و نمی توان مباهله را، ویژه زمان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) دانست، بلکه دیگر مؤمنان نیز مىتوانند مباهله کنند؛ زیرا اولاً بر اساس قانون مسلم اصولی شأن نزول آیه موجب تخصیص آیه نمی شود [5] ثانیاً " شکى نیست که آیه شریفه مباهله یک دستور کلى براى دعوت به مباهله به مسلمانان نمىدهد بلکه روى سخن در آن تنها با پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله و سلم ) است، ولى این موضوع مانع از آن نخواهد بود که مباهله در برابر مخالفان یک حکم عمومى باشد و افراد با ایمان که از تقوا و خدا پرستى کامل برخوردارند هنگامى که استدلالات آنها در برابر دشمنان بر اثر لجاجت به جایى نرسد آنها را دعوت به مباهله کنند. [6]
ثالثاً: از روایاتى که در منابع اسلامى نقل شده نیز عمومیت این حکم استفاده مىشود: مرحوم کلینی،در کافی حدیثى از امام صادق ( علیه السلام ) نقل کرده که به یکی از اصحاب خویش فرمود:
" اگر مخالفان سخنان حقت را نپذیرفتند آنها را به مباهله دعوت کن " [7] .
از این رو می توان معتقد بود که هر کس با حفظ شرایطی که بیان شد برای اثبات حقانیت خویش در مقابل دشمنان ایمانش بتواند مباهله کند. [8]
همان طور که از آیه مورد مباهله استفاده می شود مورد تشریع مباهله مخصوص اختلافات و منازعات دینی و مذهبى است تا جایى که با گفتگو حل نشود و کار به انکار و مکابره کشد. [9]
برای روشن شدن پاسخ این پرسش لازم است اصل مباهله را بیان کنیم:
در شأن نزول آیه شریفه نقل شده که این آیه و آیات قبل از آن در باره هیات نجرانى نازل شده است، ... و هنگامى که پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) آنها را به مباهله دعوت کرد. آنها تا فرداى آن روز از حضرت مهلت خواستند و پس از مراجعه به شخصیت هاى نجران، اسقف (روحانى بزرگشان) به آنها گفت:" شما فردا به محمد ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نگاه کنید، اگر با فرزندان و خانوادهاش براى مباهله آمد، از مباهله با او بترسید، و اگر با یارانش آمد با او مباهله کنید؛ زیرا چیزى در بساط ندارد، فردا که شد پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) آمد در حالى که دست على بن ابى طالب ( علیه السلام ) را گرفته بود و حسن و حسین ( علیه السلام ) در پیش روى او راه مىرفتند و فاطمه ( علیه السلام ) پشت سرش بود، نصارى نیز بیرون آمدند در حالى که اسقف آنها پیشاپیش شان بود، هنگامى که نگاه کرد، پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) با آن چند نفر آمدند، در باره آنها سؤال کرد به او گفتند: این پسر عمو و داماد او و محبوبترین خلق خدا نزد او است و این دو پسر، فرزندان دختر او از على ( علیه السلام ) هستند و آن بانوى جوان دخترش فاطمه ( علیه السلام ) است که عزیزترین مردم نزد او، و نزدیکترین افراد به قلب او است ... سید به اسقف گفت:" براى مباهله قدم پیش گذار". گفت: نه، من مردى را مىبینم که نسبت به مباهله با کمال جرأت اقدام مىکند و من مىترسم راست گو باشد، و اگر راست گو باشد، به خدا یک سال بر ما نمىگذرد در حالى که در تمام دنیا یک نصرانى که آب بنوشد وجود نداشته باشد.
اسقف به پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله و سلم ) عرض کرد:" اى ابو القاسم! ما با تو مباهله نمىکنیم بلکه مصالحه مىکنیم، با ما مصالحه کن، پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) با آنها به دو هزار حله (یک قواره پارچه خوب لباس) که حداقل قیمت هر حلهاى چهل درهم بود، و عاریه دادن سى دست زره، و سى شاخه نیزه، و سى رأس اسب مصالحه نمود، در صورتى که در سرزمین یمن، توطئهاى براى مسلمانان رخ ندهد، و پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) ضامن این عاریه ها خواهد بود، تا آن را بازگرداند و عهد نامهاى در این زمینه نوشته شد. [10]
بنابر این باید نتیجه گرفت که تمام مقدمات مباهله انجام شد، اما چون طرف مقابل از اعتماد به نفس پیامبر به وحشت افتاده و در حقیقت بدون مباهله تسلیم شدند، نیازی به مباهله نبود و در تاریخ اسلام به موردی که مباهله انجام شده باشد برنخوردیم.
[1] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ص 578، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 هـ ش، چاپ اول.
[2] دوانى، على، مهدى موعود-ترجمه جلد سیزدهم بحار، ص 636، ناشر: دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1378 ش، چاپ: بیست و هشتم.
[3] ر.ک: پاسخ های شماره 197 (سایت: 983) (نمایه شرایط استجابت حتمی دعا) و شماره 2145 (سایت: 2269) (شرایط و راه های استجابت دعا) .
[4] کمرهاى، محمد باقر ، اصول کافى-ترجمه کمرهاى، ج 2، ص 513 و 514، ج 6، ص 145، ناشر: انتشارات اسوه، قم، 1375 ش، چاپ سوم.
[5] المورد لا یخصص الوارد، حکیم، سید محسن، حقائقالأصول، ج 2، ص 412، ناشر بصیرتی، 1408 هـ ق.
[6] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ص 589.
[7] کلینی، الکافی، ج 2، ص 513.
[8] بیان نکته ای خالی از لطف نیست و آن این که اگرچه در قرآن مجید موضوع مباهله پیغمبر اسلام با نصاراى نجران بیان شده است، اما در اختلاف میان شوهر و زن در خصوص اتهام زن از طرف شوهر نسبت به ارتکاب امر خلاف عفت با مرد بیگانه که به آن ملاعنه گفته می شود در حقیقت یک نوع مباهله است که با شرائطى در حضور حاکم شرع جامع الشرائط صورت می گیرد، اصول کافى-ترجمه کمرهاى، ج 6، ص 630.
[9] اصول کافى-ترجمه کمرهاى، ج 6، ص 629.
[10] رازی، ابو عبد الله فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 8، ص 248؛ این شان نزول با تفاوت هاى مختصرى در کتب احادیث و تفاسیر ؛ مانند: صحیح مسلم، جزء 12، ص 129، ش 4420؛ سنن ترمذی، جزء 10، ص 260، ش 2925 و جزءالورد 12، ص 187، ش 3658؛ مسند احمد، جزء 4، ص 32، ش 1422؛ حاکم، المستدرک علی الصحیحین، جزء 11، ص 26، ش 4702، که او می گوید مطابق شرط شیخین این حدیث صحیح است؛ و انوار التنزیل و أسرار التأویل، ج2، ص: 20 و نیز معجم کبیر طبری؛ صحیح ابن حیان، مشکل الآثار طحاوی؛ ابو الفتوح رازى، و تفسیر کبیر غیر آن نیز آمده است، و فخر رازى در ذیل تفسیر آیه مذکور بعد از بیان شأن نزول آیه تطهیر برای امام حسن و امام حسین و فاطمة و علی ( علیه السلام ) می گوید: این روایت در میان علماى تفسیر و حدیث، مورد اتفاق است.
آیات مرتبط
سوره آل عمران (61) : فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ