شیعه نیوز:
پرسش
آیا وقتی حضرت علی( علیه السلام ) می‌خواست کتابی بنویسد خودش این کار را می‌کرد؟ و آیا در مورد داشتن سواد خواندن و نوشتن امام علی( علیه السلام ) در تاریخ سند معتبری وجود دارد؟
پاسخ اجمالی
آری، امام علی( علیه السلام ) سواد خواندن و نوشتن داشت. او کاتب وحی بود و زمانی که وحی بر پیامبر اسلام( صلی الله علیه و اله و سلم ) نازل میشد و ایشان در کنار آنحضرت حضور داشت، پیامبر اکرم آیات قرآن را بر او املا میفرمود و ایشان آنرا مکتوب میکردند. به همین علت است که وی را از کاتبان وحی و حافظان قرآن به شمار می‌آورند. همچنین تنظیم بسیاری از اسناد تاریخی و سیاسی و نوشتن نامههای تبلیغی و دعوتی؛ از کارهای حساس و پرارج امام علی( علیه السلام ) بود. و نامههایی که خود امام علی( علیه السلام ) به مناسبتهای مختلف به نگارش درآوردند که بسیاری از این نامهها در نهج البلاغه در بخش نامههای حضرت گردآوری شده است؛ مانند نامه آنحضرت به مالک اشتر استاندار مصر که فرمان حکومتی و در واقع قانون اساسی برای اداره کشور برای هر حاکم و زمامدار است و... .
در این‌جا به چند نمونه از روایات و نقل‌های تاریخی اشاره می‌شود که سواد خواندن و نوشتن امام علی( علیه السلام ) را ثابت می‌کنند.
1. علقمة بن قیس نخعى می‌گوید: على هنگام نوشتن صلحنامه، بدان روز که با معاویه مصالحه کرد، اشتر را براى نگارش بخواست. کسى گفت: خود، صلحنامه میان خویشتن و معاویه را بنویس. (على) گفت: به خدا سوگند که من خود به دست خویش صلحنامه حدیبیّه را نگاشتم و نوشتم «بسم الله الرّحمن الرّحیم» و سهیل گفت: من بدین راضى نیستم، بنویس: «باسمک اللّهمّ- به نام تو، بار پروردگارا». و سپس نوشته شد: «این صلحنامه‌ایست که محمّد، پیامبر خدا و سهیل بن عمرو بر آن اتفاق کردند»، (ولى سهیل به پیامبر) گفت: اگر من گواهى می‌دادم که تو پیامبر خدایى دیگر با تو نمی‌جنگیدم. على (به دنبال این نقل افزود و) گفت: من از این سخن به خشم آمدم و گفتم: آرى به خدا سوگند که هر چند تو را ناخوش آید، او به راستى پیامبر خداست. آنگاه پیامبر خدا ( صلی الله علیه و اله و سلم ) (خطاب به من) فرمود: «همان را که (او می‌خواهد و) دستورت می‌دهد بنویس، بی‌گمان تو را نیز چنین وضعى پیش آید و چنین گذشتى خواهى کرد و مظلوم واقع خواهى شد». نصر، از عمر بن سعد که گفت: ابو اسحق شیبانى به من گفت: من آن پیمان‌نامه صلح را که بر کاغذى زرد نگاشته شده و دو مهر، یکى بر بالا و دیگرى بر پایین آن زده شده بود، نزد سعید بن ابى برده دیدم و خواندم. در مُهر على «محمّد رسول الله» و در مُهر معاویه نیز «محمّد رسول الله» نقش بسته بود.[1]
2. بلاذری در بحث «أمر الخط» از کتاب «فتوح البلدان» به نقل از واقدی آورده است که هنگام ظهور اسلام، در میان قریش، هفده نفر نوشتن را می‌دانستند، سپس امام علی( علیه السلام ) را به عنوان یکی از آن هفده نفر نام می‌برد.[2]
3. ابن ابی الحدید می‌گوید: «محقّقان سیره نویس بر آنند که وحی را، علی بن ابی طالب، زید بن ثابت و زید بن ارقم می‌نوشتند».[3]
4. امام على( علیه السلام ) می‌فرماید: «هیچ آیه‌اى بر رسول خدا( صلی الله علیه و اله و سلم ) فرود نیامد جز آن‌که آنرا بر من خوانده و املا نمود و من به خط خود می‌نوشتم».[4]
5. نامههایی که امام علی( علیه السلام ) برای معاویه می‌فرستاد، با دست خط خود می‌نوشت و مورّخان اسلامی هر جا بحث از این نامهها می‌شود؛ به این امر با عباراتی همچون «کتب علی بن ابی طالب»[5] تصریح کرده‌اند. همچنین نامههایی که آنحضرت برای دعوت و تبلیغ به اشخاص و یا به مردم مناطق مختلف نوشته‌اند.
بنابراین، امام علی( علیه السلام ) توانایی خواندن و نوشتن داشته‌اند و در این امر میان شیعه و اهل سنت اتفاق نظر وجود دارد.
[1]. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق: هارون، عبد السلام محمد، ص 509، المؤسسة العربیة الحدیثة، القاهرة، چاپ دوم، 1382ق، افست قم، منشورات مکتبة المرعشى النجفى، 1404ق؛ اتابکى، پرویز، پیکار صفین (ترجمه وقعة الصفین)، ص 703 – 704، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، تهران، چاپ دوم، 1370ش.
[2]. بلاذری، أبو الحسن أحمد بن یحیى، فتوح البلدان، ص 453، دار و مکتبة الهلال، بیروت، 1988م.
[3]. ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، ج 1، ص 338، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1404ق.
[4]. شیخ کلینی، الکافی، ج 1، ص 64، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1362ش.
[5]. ر.ک: دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق: عامر، عبد المنعم، مراجعه شیال، جمال الدین، ص 141، منشورات الرضى، قم، 1368ش؛ بلاذری، أحمد بن یحیى بن جابر، کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق: زکار، سهیل، زرکلى، ریاض، ج 2، ص 212، دار الفکر، بیروت، چاپ اول، 1417ق. و منابع تاریخی دیگری که نامههای امام علی( علیه السلام ) به معاویه در آن ثبت شده است.