کتاب «الدرّ المنثور» اثر کیست و چه جایگاهی در میان مفسّران دارد؟

شیعه نیوز:
پرسش
کتاب «الدرّ المنثور» اثر کیست که علامه طباطبایی(ره) در تفسیر خود از این کتاب در بسیاری از موارد نام برده است؟ این کتاب و نویسنده آن را معرّفی کنید.
پاسخ اجمالی
«الدرّ المنثور فى التفسیر بالمأثور»، تألیف جلال الدین عبدالرحمن سیوطى است. سیوطی، دانشمندى دقیق و اهل تحقیق است که داراى آثار فراوانى بوده، و تخصّص و تبحّر وى بیشتر در علوم نقلى بوده است؛ زیرا تألیفاتى که از وى منتشر شده یا براى وى ذکر کرده‌اند، از تبحّر او در علوم نقلى حکایت دارد.
تفسیر «الدرّ المنثور» در زمان خود جایگاه خوبى در میان تفاسیر باز کرد. این تفسیر به روش روایى است و احادیث پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم )، صحابه و تابعان را نقل می‌کند.
علّامه طباطبایی به این تفسیر به صورت وسیعى استناد نموده است. این استفاده به صورت نقل روایت از رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم )، صحابه و تابعین می‌باشد و اوّلین منبع روایى «المیزان فی تفسیر القرآن»، قلمداد می‌شود.
پاسخ تفصیلی
«الدرّ المنثور فى التفسیر بالمأثور»، تألیف جلال الدین عبدالرحمن سیوطى است که در بخش‌های زیر نگاهی کوتاه به این کتاب و نویسنده آن خواهیم داشت.
معرّفی مؤلف «الدرّ المنثور»
نویسنده این تفسیر بدون هیچ تردید و اختلاف نظر، جلال الدین عبدالرحمن بن کمال الدین ابوبکر سیوطى است.[1] او را سیوطى گویند؛ زیرا اصل خانواده او منسوب به شهر اسیوط مصر است[2] که یکى از شهرهاى بزرگ و متمدن مصر است.[3] سیوطی بعد از این‌که پدرش محل زندگی خود را از اسیوط مصر به قاهره انتقال داد،[4] در سال 849ق در قاهره متولد شد، و در سال 911ق از دنیا رفت.[5]
سیوطی، دانشمندى دقیق و اهل تحقیق است که داراى آثار فراوانى می‌باشد. و تخصّص و تبحّر وى بیشتر در علوم نقلى بوده است؛ زیرا تألیفاتى که از وى منتشر شده یا براى وى ذکر کرده‌اند، از تبحّر او در علوم نقلى حکایت دارد.[6] به طور کلی؛ سیوطی در هفت علم تبحّر یافته بود: تفسیر، حدیث، فقه، نحو، معانى، بیان و بدیع به روش عرب‌هاى بلیغ، نه به روش عجم و اهل فلسفه.[7] سیوطى از کودکى به قرآن علاقه‌مند بوده و تا قبل از هشت سالگى قرآن را حفظ کرد.[8] او نزد اساتیدی چون محمد بن موسى حنفی، عثمان مقسی، شمس ابن فالاتی، برهان عجلونی، و ... علوم گفته شده را فرا ‏گرفت.[9]
شیوه تحصیل علم سیوطى این‌گونه بوده است که براى فراگیرى علوم به هر جا که احتمال می‌داده سفر می‌کرد و به نزد هر استادى می‌رفت به همین جهت مسافرت‌های بسیارى انجام داد. سیوطى در این زمینه می‌نویسد: «به حمد الله تعالی به شهرهاى شام، حجاز، هند، مغرب، تکرور(افریقا) و ... مسافرت کردم».[10]
بی‌گمان دانشمند بزرگى همچون سیوطى در کنار تحصیل دانش استفاده‌هاى فراوانى در مسائل جامعه‌شناسى و آداب و رسوم اجتماعى در این مسافرت‌ها به دست آورده که در حیات علمى او بسیار سودمند بوده است.
سیوطى دارای تألیفات و آثار زیادی است که به طور عمده در تفسیر، قرائت حدیث، فقه و ادبیات عربى می‌باشد،[11] از جمله کتاب‌هاى او: «الإتقان فى علوم القرآن»،[12] «الدرّ المنثور فى التفسیر بالمأثور»، «تاریخ الخلفاء»، «تفسیر الجلالین»،[13] «البهجة المرضیة فى شرح الألفیة». است
شناخت‌نامه «الدرّ المنثور»
تفسیر «الدرّ المنثور» در زمان خود جایگاه خوبى در میان تفاسیر باز کرد. این تفسیر به روش روایى است و احادیث پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم )، صحابه و تابعان را نقل می‌کند.[14] این تفسیر یک تفسیر ترتیبى است که از سوره حمد تا پایان سوره ناس به تفسیر و شرح آیات پرداخته است. شیوه ایشان ذکر روایات ذیل هر آیه است؛ اما به بررسى و نقد یا ترجیح روایات نپرداخته و متعرّض صحت و سقم آنها نیز نشده است[15] و روایات جعلى و اسرائیلیات در آن دیده می‌شود.[16]
یادآورى این نکته سودمند است که تفسیر «الدرّ المنثور» علی‌رغم شهرت فراوانى که دارد، از منابع معتبر و قدیمى تفسیر مأثور به شمار نمی‌آید؛ زیرا «جامع البیان فى تفسیر القرآن» ابو جعفر محمد بن جریر طبرى(310ق) به لحاظ قدمت و جامعیّت، مقدم بر تفسیر سیوطى است.[17] شاید شهرت تفسیر سیوطى بدین جهت است که تفسیر وى از منابع و مآخذى است که در دسترس همگان بویژه تفسیر پژوهان بوده و مراجعه به آن بسیار آسان است؛ زیرا تفسیر سیوطى، یک تفسیر اختصاصى روایى است که تفسیر پژوهان به راحتى به احادیث مراجعه می‌کنند، ولى تفسیر طبرى یک تفسیر روایى جامعى است که به شیوه اجتهادى تدوین شده[18] و دسترسى به روایات آن مستلزم صرف وقت بیشترى است؛ از این‌رو، تفسیر طبرى کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
همچنین «الدرّ المنثور» در زمینه آشنایى با روایات تفسیرى اهل تسنن، بویژه در مسائل مورد اختلاف بین شیعه و سنى، مرجع بسیار سودمندى است.
از امتیازهاى آن، در بر داشتن بیشترین روایات تفسیرى اهل تسنن و آوردن روایاتى در فضایل ائمه اطهار( علیه السلام ) است. براى نمونه؛ در ذیل آیه شریفه «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ»،[19] از طریق ابن نجّار[20] از ابن عباس نقل کرده است: از رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم ) کلماتى را که حضرت آدم از پروردگارش دریافت کرد، پرسیدم. فرمود: «سَألَ بحقِّ محمد و علیٍّ و فاطمة و الحسن و الحسین إلّا تُبتَ عَلَیّ فتابَ عَلیه»؛[21] به حق محمد، على، فاطمه، حسن و حسین از خدا درخواست کرد که توبه‌ام را بپذیر؛ پس توبه‌اش را پذیرفت.
سیوطی درباره تفسیر خود می‌گوید: «کتابى که تفاسیر پیامبر صلّى اللّه علیه و سلم نیز در آن می‌باشد، با ذکر سند گرد آورده‌ام که بالغ بر ده‌هزار حدیث می‌شود که برخى مرفوع و برخى موقوف هستند و بحمد اللّه در چهار مجلد تمام شده و آن را ترجمان القرآن نامیده‌ام».[22]
همچنین در مقدمه تفسیر الدر المنثور می‌نویسد: «چون کتاب ترجمان القرآن که تفسیر مسند از رسول خدا -صلّى اللّه علیه و سلّم- و اصحاب اوست و روایات آن با سند است و در چند جلد به اتمام رسید، دیدم همت‌ها در تحصیل آن کم و تمایل بیشتر افراد به مطالب مختصر و کوتاه و به ویژه به متن حدیث است؛ از این‌رو، اسناد را حذف و آن را خلاصه نموده و جمع‌آورى کردم و آن را تفسیر الدرّ المنثور نامیدم».[23]
از این‌دو عبارت روشن می‌شود که سیوطى تفسیر «الدر المنثور» را از تفسیر «ترجمان القرآن» اقتباس کرده و در حقیقت «الدر المنثور» خلاصه «ترجمان القرآن» است، آن‌هم خلاصه‌اى که فقط اسناد احادیث را حذف کرده نه متن احادیث.[24]
علّامه طباطبایی به این تفسیر به صورت وسیعى استناد نموده است. این استفاده به صورت نقل روایت از رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم )، صحابه و تابعین می‌باشد و اوّلین منبع روایى «المیزان فی تفسیر القرآن»، قلمداد می‌شود.[25]
هرچند این تفسیر جامع‌ترینِ تفاسیر روایى اهل تسنن، و منبع سودمندى براى پى بردن به روایات تفسیرى آنان است، ولى بى نیاز کننده از رجوع به سایر کتاب‌هاى تفسیرى و روایى اهل تسنن نیست؛ زیرا همه روایات تفسیرى اهل تسنن و به ویژه روایات مربوط به فضایل اهل بیت پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم )، در آن نیامده است. همچنین در فهم معارف و استنباط احکام و تبیین معنا و مقصود آیات، تنها به روایاتى از این تفسیر می‌توان اعتماد کرد که از قراینى مانند قوّت متن، مطابقت با نص یا ظاهر آیات، سنت قطعى، روایات معتبر و اعتبار عقلى به صدور آنها از پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم ) و یا یکى از جانشینان معصوم آن حضرت، اطمینان حاصل شود؛ و از روایاتى که به صدور آنها از معصوم اطمینان حاصل نشود، تنها می‌توان به عنوان مؤیّد استفاده کرد. بنابر این، کسى می‌تواند از این تفسیر استفاده صحیح ببرد که توان علمى لازم براى بررسى روایات از طریق قراین را داشته باشد.[26]

[1]. زرکلی، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، ج 3، ص 302، دار العلم للملایین، بیروت، چاپ هشتم، 1989م؛ سبحانى، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج 10، ص 117، مؤسسه امام صادق( علیه السلام )، قم، 1418ق.
[2]. معرفت، محمد هادى، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج 2، ص 333، الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة، مشهد، چاپ اوّل، 1418ق؛ حفنى، عبد المنعم، موسوعة القرآن العظیم، ج 1، ص 394، مکتبة مدبولى، قاهرة، چاپ اوّل، 2004م.
[3]. حمیرى، محمد بن عبد المنعم، الروض المعطار فى خبر الاقطار، ص 58، مکتبة لبنان، بیروت، چاپ دوم، 1984م.
[4]. حموده، طاهر سلیمان، جلال الدین السیوطی عصره و حیاته و آثاره و جهوده فی الدرس اللغوی، ص 94، المکتب الاسلامى، بیروت، چاپ اوّل، 1410ق.
[5]. الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، ج 3، ص 301؛ ذهبى، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، ج 1، ص 251، دار احیاء التراث العربى، بیروت، بى‏تا.
[6]. ر.ک: حسینى جلالى، سید محمد حسین، فهرس التراث، ج 1، ص 785 – 786، انتشارات دلیل ما ، قم، 1422ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 10، ص 117.
[7]. نوفل، یوسف حسن، من المکتبة القرآنیة، ص 25، دار الشروق، القاهرة، چاپ اوّل، 1422ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 10، ص 117.
[8]. ابن عماد حنبلی، شهاب الدین ابو الفلاح عبد الحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق: الأرناؤوط، ج 10، ص 75، دار ابن کثیر، دمشق، بیروت،چاپ اول، 1406ق.
[9]. موسوعة طبقات الفقهاء، ج 10، ص 117؛ ر.ک: شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج 10، ص 75 – 76.
[10]. سیوطى ، جلال الدین، حسن المحاضرة فى اخبار مصر و القاهرة، ج 1، ص 290، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1418ق.
[11]. ر.ک: الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، ج 3، ص 301 – 302؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 10، ص 117.
[12]. از مشهورترین کتاب‌ها، درباره علوم قرآنی است.
[13]. تفسیرى موجز بر قرآن کریم تألیف جلال الدین محلّى و جلال الدین سیوطى. جلال الدین محلّى نخست بخش دوم این تفسیر را، از سوره کهف تا آخر سوره ناس، تألیف کرد، سپس به تفسیر بخش نخست پرداخت. به سبب فوت وى در 864، این کار پس از تفسیر سوره حمد ناتمام ماند تا آنکه در 870 جلال الدین سیوطى بخش ناتمام تفسیر( از ابتداى سوره بقره تا انتهاى سوره اسراء) را نوشت و تفسیر سوره فاتحه، نگاشته محلّى، را در انتهاى همه سوره‏ها قرار داد. ر.ک: التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج 2، ص 521 – 522؛ شربجى، محمد یوسف، الإمام السیوطی و جهوده فی علوم القرآن، ص 120، دار المکتبى، دمشق، 2001م.
[14]. الإمام السیوطی و جهوده فی علوم القرآن، ص 248.
[15]. همان، ص 256.
[16]. التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج 2، ص 142؛ همچنین برای آگاهی از تعدادی روایات اسرائیلیات در «درّ المنثور» ر.ک: ابو عزیز، سعد یوسف محمود، الإسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفاسیر قدیماً و حدیثاً، ص 124، 159، 206 – 207، 218، 219، مکتبة التوفیقیة، قاهرة، بى‏تا.
[17]. التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج 2، ص 18.
[18]. ر.ک: الصفار، سالم، نقد منهج التفسیر و المفسرین المقارن، ص 173 – 174، دار الهادى، بیروت، چاپ اوّل، 1420ق.
[19]. بقره، 37: «آدم از پروردگارش کلمه‌اى چند فرا گرفت. پس خدا توبه او را پذیرفت، زیرا او توبه‌پذیر و مهربان است».
[20]. وى محمد بن جعفر تمیمى کوفى (متوفاى سال ۴۰2ق)، معروف به ابن النجار کوفی، مؤلّف کتاب‌هاى متعددى مانند «تاریخ الکوفة»، «مختصر فى النحو»، و است و (ر.ک: موسوعة طبقات الفقهاء، ج 5، ص 275 - 276) و معلوم نیست سیوطى این روایت را از کدام کتاب‌هاى او نقل کرده است.
[21]. سیوطى، جلال الدین، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، ج 1، ص 60 - 61، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، قم، 1404ق.
[22]. سیوطى، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، ج 2، ص 456، دار الکتاب العربى، بیروت، چاپ دوم، 1421ق.
[23]. الدر المنثور فى تفسیر المأثور، ج 1، ص 2.
[24]. التفسیر و المفسرون(ذهبی)، ج 1، ص 253.
[25]. ر.ک: الاوسى، علی، روش علامه طباطبایى در تفسیر المیزان، ترجمه: میر جلیلى، سید حسین، ص 96 – 97، چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اوّل، 1381ش.
[26]. ر.ک: ر.ک: بابایی، علی اکبر، تأملى در «الدرّ المنثور فى التفسیر بالمأثور» و امتیازها و کاستى هاى آن، مجله حدیث اندیشه، شماره 1، سال 1385ش.

T