کلمه «لطیف» به چه معنا است؟

شیعه نیوز:
پرسش
کلمه «لطیف» که در قرآن هم آمده، به چه معنا است؟
پاسخ اجمالی
کلمه «لطیف» از ماده «لطف» به معنای دوستی[1] و نرمی و ظرافت در شیء به کار می‌رود.[2] «لطیف»، از جمله صفات الهی است که در قرآن آمده، در مورد خداوند این واژه به معنای دوست داشتن بندگان، رساندن آنچه به نفع آنها است و فراهم نمودن مقدمات رسیدن خیر به آنان است.[3]
برخی از علماء پیرامون معنای کلی لطیف، اقوالی را ذکر کرده‌اند:‌ »1. لطیف از نام‌هاى خدا است که معناى آن رفق و مهربانی نسبت به بندگان است. 2. لطیف آن کسى است که خواسته انسان را از روى مهربانى به خود برساند، 3. لطیف یعنى دانا و عالم به جزئیات و ریزه کارى‌هاى امور».[4]
اما در مورد معانی این کلمه در آیات مختلف قرآن اقوالی وجود دارد که متفاوت هستند و به اقتضای آیه و موضوع مورد بحث، معانی مختلفی از آن قصد شده است. این آیات عبارتند از:
1. «اللَّهُ لَطیفٌ بِعِبادِهِ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزیزُ»،[5] «در اینجا منظور از لطیف آن کسى است که به نوعی -که درک آن دقت می‌خواهد- به بندگانش منفعت می‌رساند، و این منافع عبارت است از نعمت‌هایی که خداوند میان بندگانش تقسیم فرموده و مریضی‌ها را از آنان دور ساخته، آنان را خوشنود می‌سازد و بهره‏مندشان می‌کند، و با وسایلى آنان را قدرتمند مى‏نماید و از این قبیل نیروها که نمی‌توان به عمق آن پى‏برد؛ زیرا که بسیار پیچیده است».[6] برخی دیگر در معنایی نزدیک به آنچه ذکر شد، آورده‌اند: «اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبادِهِ یعنی احسان بسیاری به آنها می‌کند».[7]
2. اما در آیه: «یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فی‏ صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطیفٌ خَبیرٌ»[8] اقوال متفاوتی وجود دارد:‌
الف.«إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ یعنی قدرتش نافذ است».[9]
ب. برخی دیگر معتقدند: «إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ یعنی علم او هر چیز پنهانی را شامل می‌شود».[10]
3. همچنین در تفسیر کلمه لطیف در ذیل آیه:‌ »أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطیفٌ خَبیرٌ»[11] آورده‌اند:‌ »علم و فضل او به همه اشیاء می‌رسد».[12]
بنابر این می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که کلمه لطیف اگر چه معنای لغوی خاصی دارد، اما این قابلیت را نیز دارد که در جملات مختلف، معانی در ظاهر متفاوتی را برساند؛ لذا با توجه به قرائن مختلف و قابلیت این کلمه، تفاسیر متفاوتی در آیات از این کلمه شده است که البته می‌توان بسیاری از آنها را به همان معنای لغوی لطیف برگشت داد؛ به بیان دیگر این تفاسیر را می‌توان تقریرهای مختلف از معنای لغوی این کلمه دانست.

[1]. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج 6، ص 189، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ ششم، 1371ش.
[2]. مقاییس اللغه، ماده لطف، به نقل از مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 10، ص 192، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360ش.
[3]. ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: حسینی‏، سید احمد، ج 5، ص 120، کتابفروشی مرتضوی، تهران، چاپ سوم، 1375ش.
[4]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی‏، محمد جواد، ج 5، ص 407، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.
[5]. شوری، 19:‌ «خدا نسبت به بندگانش بسیار مهربان و نیکوکار است، هر که را بخواهد روزى مى‏بخشد و او نیرومند و تواناى شکست‏ناپذیر است».
[6]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏9، ص 40.
[7]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 27، ص 590، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، 1420ق.
[8]. لقمان، 16:‌ «پسرم! اگر عمل هم‏وزن دانه خردلى و در درون سنگى یا در آسمان‏ها یا در دل زمین باشد، خدا آن را [در قیامت براى حسابرسى‏] مى‏آورد یقیناً خدا لطیف و آگاه است».
[9]. عاملی، علی بن حسین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، تحقیق: محمودی‏، شیخ مالک، ج 2، ص 522، دار القرآن الکریم، قم، چاپ اول، 1413ق.
[10]. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق: اعلمی، حسین، ج 4، ص 145، انتشارات الصدر، تهران، چاپ دوم، 1415ق.
[11]. حج، 63: «آیا ندانسته‏اى که خدا از آسمان آبى نازل مى‏کند، در نتیجه زمین سرسبز و خرم مى‏شود به یقین خدا لطیف و آگاه است».
[12]. ‏زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 3، ص 168، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، 1407ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج 3، ص 58، انتشارات دانشگاه تهران، مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول، 1377ش.
آیات مرتبط

سوره الأنعام (103) : لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ ۖ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ
سوره يوسف (100) : وَرَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا ۖ وَقَالَ يَا أَبَتِ هَٰذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا ۖ وَقَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْنِي وَبَيْنَ إِخْوَتِي ۚ إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِمَا يَشَاءُ ۚ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ
سوره الحج (63) : أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً ۗ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ
سوره لقمان (16) : يَا بُنَيَّ إِنَّهَا إِنْ تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّمَاوَاتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ
سوره الأحزاب (34) : وَاذْكُرْنَ مَا يُتْلَىٰ فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ وَالْحِكْمَةِ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ لَطِيفًا خَبِيرًا
سوره الشورى (19) : اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبَادِهِ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ ۖ وَهُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ
سوره الملك (14) : أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ

T