به گزارش «شیعه نیوز»، برگزاری عزاداری‌های ماه محرم به مناسبت شهادت حضرت سیدالشهدا علیه السلام جایگاه ویژه‌ای در آموزه‌ها و مراسم مذهبی ما دارد. در این میان، آموزه‌های دینی تنها به ضرورت برپایی عزاداری عاشورا تأکید نکرده‌اند، بلکه روایات ویژه‌ای درباره لزوم برپایی مراسم اربعین حضرت سیدالشهدا علیه السلام وجود دارد. در این مورد سؤالاتی به ذهن خطور می‌کند، اعم از اینکه ضرورت برپایی مراسم اربعین برای حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام چیست؟ چه رمز و رازی در اربعین آن حضرت نهادینه شده است؟ آیا اصولاً عدد چهل جایگاه خاصی در میان آموزه‌های دینی دارد؟ پرداختن به پاسخ این نوع سؤالات می‌تواند راهگشایی در معرفت و شناخت نسبت به ارزش و شأن اربعین حسینی باشد.
بررسی اسرار عدد چهل و جایگاه آن در اربعین
در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام رضا صدر، استاد حوزه و کارشناس دینی انجام داده ایم به بررسی پاسخ این نوع پرسش‌ها پرداخته است. آن طور که این کارشناس دینی شرح می‌دهد، چنین تلقی را باید رسانه‌ها از میان مردم حذف کنند تا کسی گمان نکند اگر اربعین حضرت سیدالشهدا علیه السلام ارج و مقام والایی دارد، لزوماً عدد چهل هم جایگاه خاصی دارد. بلکه این امام حسین علیه السلام است که حتی به سرزمین کربلا ارزش داده و خاک آن را متبرک کرده است. همان طور که خاک کربلا به‌خودی‌خود ارزش خاصی نداشت، اربعین آن حضرت هم بدون وجود مبارک ایشان تبرکی نداشت.
او تصریح می‌کند که: در آیات قرآن کریم و روایت‌های دینی نقل‌های بسیاری در مورد تلاش برای پرهیز از گناه و ذکر و عبادت در مدت ۴۰ روز وجود دارد تا در این مدت، چنین صفاتی به صورت ملکه برای انسان تبدیل شوند. همچنین دعا کردن برای ۴۰ مؤمن در نماز شب، کامل شدن عقل انسان در ۴۰ سالگی و حفظ کردن ۴۰ حدیث از جمله رمز‌های عرفانی این عدد محسوب می‌شود. شاید به همین دلیل باشد که ۴۰ روز بعد از مرگ افراد، یک بار برای آن‌ها مراسمی گرفته می‌شود. در این میان می‌دانیم که حضرت سیدالشهدا علیه السلام دارای مقام و مرتبه بسیار والایی است و ارزش و جایگاه مخصوصی برای خداوند دارد. بر اساس عشق و معرفتی که آن حضرت نسبت به حضرت حق ورزیده و شور و شعوری که برای زنده نگه داشتن راه حق و دین اسلام ایجاد کردند، اربعین حسینی دارای ارزش و قرب خاصی در عالم شده است.
عدد چهل جزء اعداد اسرارآمیز است
اربعین امام حسین علیه السلام به عنوان نمادی از تجلی وحدت شیعیان و مردم حق‌طلب و آزادی‌خواه در دنیا مطرح است. در این میان سؤالی برای بسیاری از مردم به وجود می‌آید که اصولاً چرا چهل روز بعد از شهادت حضرت سیدالشهدا علیه السلام این مراسم پرشور برگزار می‌شود؟
برای پاسخ به این سؤال لازم است در وهله اول شناختی نسبت به عدد چهل داشته باشیم. آن طور که در آموزه‌های دینی آمده است، عدد چهل جزء اعداد اسرارآمیز است. در دوره حیات ما انسان‌ها در دنیا، با بهره‌گیری از معارف دینی در مدت چهل روز، چهل ماه و یا چهل سال می‌توان به دریچه‌های مهمی از دانش و معرفت رسید.
نمونه بارز و مشهودی که در آیات قرآن کریم به حکمت عدد چهل به طور سربسته اشاره شده، مربوط به ماجرای حضرت موسی علیه السلام و میقات آن حضرت است. آنجا که خدای متعال می‌فرماید: «وَ إِذْ وَاعَدْنَا مُوسَی أَرْبَعِینَ لَیلَةً؛ و (به یاد آورید) هنگامی را که با موسی چهل شب وعده گذاردیم.»
و یا در آیه ۱۴۲ سوره مبارکه اعراف از این ماجرا این طور یاد می‌کند که: «وَ وَاعَدْنَا مُوسَی ثَلاَثِینَ لَیلَةً وَ أَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیلَةً؛ و ما با موسی، سی شب وعده گذاشتیم؛ سپس آن را با ده شب (دیگر) تکمیل نمودیم؛ به این ترتیب، میعاد پروردگارش (با او)، چهل شب تمام شد.»
از سوی دیگر یکی از مجازات قوم بنی‌اسرائیل آن بود که سرزمین مقدس به مدت چهل سال برای آن‌ها ممنوع شد و آن‌ها در مدت اجازه ورود به آن را پیدا نکردند: «قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَیهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یتِیهُونَ فِی الأَرْضِ فَلاَ تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ؛ خداوند (به موسی) فرمود: «این سرزمین (مقدس) تا چهل سال بر آن‌ها ممنوع است (و به آن نخواهند رسید)؛ پیوسته در زمین (در این بیابان)، سرگردان خواهند بود؛ و درباره (سرنوشت) این جمعیت گنه‌کار، غمگین مباش.» بنابراین طبق آیات قرآن کریم، عدد چهل دارای رمز و راز خاصی است که در معارف دینی و اصول حکمت و عرفان باید این اسرار را جست‌وجو کنیم.
جایگاه عدد چهل در روایت‌های دینی
آیا در سایر آموزه‌های دینی اعم از احادیث و روایات درباره حکمت عدد چهل مطلبی عنوان شده است؟
بله. روایت‌های گوناگونی داریم به این عدد اشاره کرده‌اند. به عنوان مثال در حدیثی درباره آثار و علائم توبه حقیقی می‌خوانیم که رسیدن به حقیقت اخلاص و زهد و انقطاع کامل به اخلاص برای خدا در مدت چهل روز مربوط است: «و من أخلص للَّه أربعین صباحا جرت ینابیع الحکمة من قلبه الی لسانه.» به این معنا که هر کس خود را به مدت چهل شبانه‌روز برای خداوند خالص گرداند، چشمه‌های حکمت از قلب او بر زبانش جاری خواهد شد.
همچنین در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است که فرمودند: «کسی که چهل حدیث از احادیث ما را حفظ کند، خدا او را روز قیامت عالم و فقیه مبعوث کند.» البته دقت کنید که منظور از حفظ حدیث هم به مفهوم از بر کردن آن آمده و هم اینکه تأکید شده که انسان چهل حدیث را بیاموزد، به آن عمل کند، به تدریس آن به دیگران و تفکر در آن مشغول شود و آن را از تحریف محفوظ نگه دارد. چون همین اعمال است که باعث بقای دین و مذهب می‌شود.
یادآوری این نکته هم ضرورت دارد که توجه داشته باشیم اعداد فقط به علت عدد بودن ارزش ویژه‌ای به دست نیاورده‌اند و دلیل نمی‌شود که هر عددی مفهوم و معنای خاصی را به مخاطب انتقال بدهد. بر این اساس دقت شود که اگر عددی مانند عدد چهل که اربعین امام حسین علیه السلام هم به آن اشاره دارد، در معارف و آموزه‌های دینی تکرار شده باید دلیل آن را در جای دیگر جست‌وجو کرد.
امام حسین علیه السلام به خاک کربلا هم اعتبار بخشید
مثالی می‌زنم تا مفهوم مشخص شود. اگر مثلاً عدد هفت در امور دینی ما تکرار شده و در بعضی موارد اعمال دینی بر پایه آن قرار گرفته به این دلیل نیست که حتماً این عدد ارزش و جایگاه خاصی دارد. چنین تلقی را باید رسانه‌ها از میان مردم حذف کنند تا کسی گمان نکند اگر اربعین حضرت سیدالشهدا علیه السلام ارج و مقام والایی دارد، لزوماً عدد چهل هم جایگاه خاصی دارد. بلکه این امام حسین علیه السلام است که حتی به سرزمین کربلا ارزش داده و خاک آن را متبرک کرده است. همان طور که خاک کربلا به خودی خود ارزش خاصی نداشت، اربعین آن حضرت هم بدون وجود مبارک ایشان تبرکی نداشت.
پس باید این رویکرد در میان مردم از بین برود که کار به خرافه گرایی کشیده نشود. بعضی از فرقه‌های مذهبی تلاش کرده‌اند این رویکرد را در بین مردم ترویج دهند درحالی‌که چنین نظری طبق آموزه‌های شیعی صحیح نیست. چون عدد‌هایی که در محاسبات الهی بیان شده‌اند، مخصوص همان مناسبت هستند و ما نمی‌توانیم آن را به سایر دستورالعمل‌ها انطباق بدهیم. به عنوان مثال زمانی که گفته می‌شود هفتاد بار استغفار کنیم نمی‌توان گفت این عدد جلوه و ارزش خاصی در میان سایر اعداد دارد. بلکه رمزی در استغفار است و نمی‌توان آن را با سایر دستورالعمل‌ها و راهکار‌ها انطباق داد.
چهل روز فاصله رسیدن به میقات
درست است؛ اما می‌دانیم که برگزاری مراسم چهلم برای اموات جایگاه خاصی در آموزه‌های دینی دارد. چرا در میان همه روز‌ها برای اموات و شهدا چهلم گرفته می‌شود؟
عدد چهل همان طور که درباره میقات حضرت موسی علیه السلام اشاره شده، در رسیدن انسان به وعده‌گاه و میقات دارای اهمیت است. چراکه آن حضرت هم برای رسیدن به مقام قرب الهی به مدت چهل روز از هر چیزی جز وجود اقدس خدای متعال پرهیز کرد. چنانکه خداوند متعال در این باره می‌فرماید: «وَ إِذْ وَاعَدْنَا مُوسَی أَرْبَعِینَ لَیلَةً؛ و (به یاد آورید) هنگامی را که با موسی چهل شب وعده گذاردیم.» اگر حضرت موسی علیه السلام چهل روز را تمام نمی‌کرد، هرگز به آن مقام نمی‌رسید.
حتی در روایت‌های دینی ما هم نقل‌های بسیاری در مورد تلاش برای پرهیز از گناه و ذکر و عبادت در مدت ۴۰ روز وجود دارد تا در این مدت، چنین صفاتی به صورت ملکه برای انسان تبدیل شوند. همچنین دعا کردن برای ۴۰ مؤمن در نماز شب، کامل شدن عقل انسان در ۴۰ سالگی و حفظ کردن ۴۰ حدیث از جمله رمز‌های عرفانی این عدد محسوب می‌شود. شاید به همین دلیل باشد که ۴۰ روز بعد از مرگ افراد، یک بار برای آن‌ها مراسمی گرفته می‌شود.
در این میان می‌دانیم که حضرت سیدالشهدا علیه السلام دارای مقام و مرتبه بسیار والایی است و ارزش و جایگاه مخصوصی برای خداوند دارد. بر اساس عشق و معرفتی که آن حضرت نسبت به حضرت حق ورزیده و شور و شعوری که برای زنده نگه داشتن راه حق و دین اسلام ایجاد کردند، اربعین حسینی دارای ارزش و قرب خاصی در عالم شده است.
اولین اربعین حسینی
در مورد زیارت اربعین تأکید‌های زیادی شده است. اولین بار زیارت حرم مطهر امام حسین علیه السلام در روز اربعین چطور انجام شد؟
در این مورد نقل‌ها و روایت‌های زیادی نوشته شده که بسیاری از آن‌ها تأکید دارند که اولین بار فردی به نام جابر بن عبدالله انصاری همراه همسرش، عطیه عوفی، به توفیق زیارت امام حسین علیه السلام در اربعین آن حضرت نائل شد و توانست مرقد مطهر و تربت آن حضرت را زیارت کند.
البته در بعضی از روایت‌ها هم این طور نوشته شده که در اولین اربعین، کاروان اسیران که در رأس آن‌ها امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب سلام‌الله علی‌ها حضور داشتند، درحالی‌که از سرزمین شام به مدینه برمی‌گشتند، به سرزمین کربلا رسیدند و در روز اربعین امام حسین علیه السلام مرقد مطهر آن حضرت را زیارت کردند. در آنجا جابر بن عبدالله با آن بزرگان هم دیدار داشت.
در هر صورت نکته قابل توجه آن است که برگزاری مراسم اربعین حضرت سیدالشهدا علیه السلام آثار و برکات بسیاری به همراه دارد، از جمله اینکه وجود اربعین حسینی موجب می‌شود که شعور عاشورایی در روز‌های بعد از عاشورا ادامه پیدا می‌کند و در میان مردم زنده نگه داشته می‌شود.
زیارت اربعین، یکی از نشانه‌های شیعه است
با توجه به تأکید و تصریح بسیار بر اهمیت زیارت اربعین، آیا ائمه اطهار علیهم‌السلام نیز به این مهم اهتمام داشته‌اند؟
بله. در روایت‌ها و احادیث بسیاری دیده می‌شود که ائمه اطهار علیهم السلام از هر موقعیت و فرصتی برای زیارت مرقد مطهر حضرت سیدالشهدا علیه السلام بهره می‌بردند و تأکید داشتند که شیعیان و مردم حق‌طلب نیز این فرصت را از دست ندهند.
در عین حال دقت کنید که اهمیت و جایگاه زیارت اربعین به اندازه‌ای است که بر اساس روایت مستند و معتبری که به احتمال بسیار زیاد به امام حسن عسکری علیه السلام منسوب می‌شود، زیارت اربعین به عنوان یکی از نشانه‌های شیعه شناخته شده است. به این معنا که این زیارت به اندازه‌ای دارای شأن و منزلت است که این عمل را به عنوان یکی از نشانه‌های شیعه مطرح کرده‌اند.
آموزه‌های دینی در متن زیارت اربعین
علاوه بر عمل زیارت مرقد مطهر امام حسین علیه السلام در روز اربعین آن حضرت، خواندن متن زیارت اربعین هم مورد تأکید است. در متن این زیارت چه مفاهیم و آموزه‌هایی وجود دارد که شأن آن را این اندازه بالا برده است که به عنوان یکی از نشانه‌های شیعه حقیقی مطرح می‌شود؟
زیارت اربعین به عنوان یک زیارت باارزش، پر مفهوم و والا مطرح است که در منابع بسیار موثق و معتبر عنوان شده است. به عنوان مثال شیخ طوسی زیارت اربعین را در کتاب مصباح المتهجد و نیز در کتاب تهذیب الاحکام از صفوان بن مهران جمال نقل کرده است. با این مضمون که امام جعفر صادق علیه السلام درباره زمان و کیفیت این زیارت شریف فرمودند که زیارت اربعین باید در زمان برآمدن روز خوانده شود. این زیارت به جهاتی شبیه زیارت‌های دیگر است، اما نکات و تعبیر‌های مهمی دارد که هدف حضرت سیدالشهدا علیه السلام را از قیام تاریخی او نشان می‌دهد.
در مورد قیام حضرت سیدالشهدا علیه السلام مقتل‌ها و کتاب‌های بسیاری نوشته شده است. درباره زیارت اربعین و جایگاه و منزلت آن، چه کتاب‌های معتبری تألیف شده است؟
درباره زیارت اربعین کتاب‌های بسیار نوشته شده است. چون یکی از دغدغه‌های بسیار مهم علما و صاحب‌نظران در امور دینی و اسلامی آن است که ارزش زیارت اربعین را تبیین کرده و مفاهیم آن را به مردم برسانند. در این میان کتاب مفصلی تألیف شده که «تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهدا علیه السلام» نام دارد. این کتاب را شهید محراب، حاج سید محمدعلی قاضی طباطبایی نوشته است.
هدف نویسنده از این کتاب آن بوده که ثابت کند رسیدن اسرای کربلا از شام به این سرزمین در اولین اربعین امام حسین علیه السلام اتفاق دور از ذهنی نیست و این امکان وجود داشته که آن بزرگان در اولین اربعین خود را به مرقد مطهر امام حسین علیه السلام و یاران آن حضرت رسانده باشند. نکته مهم درباره این کتاب، آن است که بدانیم تحقیقات حاشیه‌ای زیادی برای تألیف آن انجام شده است.
اما در بعضی از منابع تاریخی آمده و گفته‌ها و شواهد بعضی از مورخان و اساتید تاریخی نشان می‌دهد که حضور اسیران کربلا در اولین اربعین امام حسین علیه السلام به سرزمین کربلا بعید به نظر می‌رسد.
بله؛ اما دقت داشته باشید که در این کتاب می‌خوانیم که حاج سید محمدعلی قاضی طباطبایی در پاسخ به این ابهام تحقیقاتی را انجام داده و حتی ۱۷ نمونه از مسیر‌هایی که در تاریخ درباره فاصله بین کربلا تا شام آمده است را ثبت کرده است. درباره این مسیر‌ها نقل شده که هر کدام در مدت زمان یک هفته تا دو هفته طی می‌شدند. درنتیجه ممکن است که اسرای کربلا در طول چهل روز از عاشورا تا اربعین این مسیر را رفته و برگشته باشند.