سجده‌‌های واجب و مستحب قرآن، چگونه و توسط چه کسانی تعیین شده است؟

شیعه نیوز:
پرسش
سجده‌‌های واجب و مستحب قرآن، چگونه و توسط چه کسی تعیین شده است؟ روایاتی که سجده‌‌های واجب و مستحب را تعیین کرده ذکر نموده و احکام آن‌را بیان کنید.
پاسخ اجمالی
سجده بر پروردگار، عبادتی است که به صورت مستقل نیز ارزش والایی دارد. به طور طبیعی، اگر این سجده، هم‌زمان با تلاوت و یا استماع فرازی از قرآن باشد که به سجود اشاره می‌کند، از زیبایی و لطافت ویژه‌ای برخوردار خواهد شد.
اما این‌که سجده بعد از خواندن و شنیدن کدام آیات، واجب بوده و در کدام آیات از استحباب بیشتری برخوردار است، مطلبی است که باید ریشه آن‌را در روایات معصومان( علیه السلام ) یافت.
الف. سجده‌های واجب
از امام باقر( علیه السلام ) نقل شده است: «الْعَزَائِمُ مِنْ سُجُودِ الْقُرْآنِ أَرْبَعٌ فِی الم تَنْزِیلِ السَّجْدَةِ وَ فِی حم السَّجْدَةِ وَ فِی النَّجْمِ وَ فِی اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک‏... فَهَذِهِ الْعَزَائِمُ لَا بُدَّ مِنَ السُّجُودِ فِیهَا وَ أَنْتَ فِی غَیْرِهَا بِالْخِیَارِ إِنْ شِئْتَ فَاسْجُدْ وَ إِنْ شِئْتَ فَلَا تَسْجُدْ»؛[1] عزائم(سوره‌هایی که دارای سجده واجب هستند)، در قرآن چهار تا است؛ سوره سجده (الم تنزیل)؛ سوره فصلت؛ سوره نجم و سوره علق. این سوره‌های عزائم هستند که سجده واجب در آنها وجود دارد، اما در غیر اینها اگر خواستید، سجده کنید و اگر نخواستید، سجده نکنید.
از امام صادق( علیه السلام ) چگونگی سجده واجب نیز بیان شده است : «عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا قَرَأْتَ شَیْئاً مِنَ الْعَزَائِمِ الَّتِی یُسْجَدُ فِیهَا فَلَا تُکَبِّرْ قَبْلَ سُجُودِکَ وَ لَکِنْ تُکَبِّرُ حِینَ تَرْفَعُ رَأْسَکَ وَ الْعَزَائِمُ‏ أَرْبَعٌ‏ حم السَّجْدَةُ وَ تَنْزِیلٌ وَ النَّجْمُ وَ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک»؛[2]‏ عبد الله بن سنان از امام صادق( علیه السلام ) نقل می‌کند؛ هنگامی که آیه سجده از سوره‌های عزائم را قرائت کردی، قبل از سجده تکبیر نگو، اما وقتی که سر از سجده برداشتی تکبیر بگو.
ب. سجده‌های مستحب
امام باقر( علیه السلام ) در روایتی دیگر، مجموع سجده‌های واجب و مستحب در قرآن را پانزده مورد اعلام می‌فرماید: «مواضع السجود فی القرآن خمسة عشر موضعا أولها آخر الأعراف‏ و فی سورة الرعد وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ‏ و فی النحل وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ‏ و فی بنی إسرائیل‏ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً و فی کهیعص‏ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا و فی الحج‏ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ و فیها وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ‏ و فی الفرقان‏ وَ زادَهُمْ نُفُوراً و فی النمل‏ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ‏ و فی الم السجدة وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ‏ و فی ص‏ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ‏ و فی حم فصلت‏ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ‏ و فی آخر النجم‏ فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا و فی إذا السماء انشقت قوله وَ إِذا قُرِئَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنُ لا یَسْجُدُونَ‏ و آخر اقرأ باسم ربک وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِب».‏[3]، [4]
بنابر این با توجه به روایات فوق، موارد سجده‌های واجب و مستحب از سوی امامان( علیه السلام ) مشخص شده است.
برخی از احکام سجده
1. در سجده واجب قرآن باید طوری عمل کرد که بگویند سجده کرده است.
2. اگر چه در سجده واجب و مستحب هر ذکری کفایت می‌کند، اما مستحب است سجده کننده در حال سجده این ذکر را بگوید: «لا اله الا الله حقا، لا اله الا الله ایماناً و تصدیقاً، لا اله الا الله عبودیة و رقا، سجدت لک یا رب تعبداً و رقّا لا مستکبراً و لا مستنکفاً، بل أنا عبد ذلیل خائف مستجیر».
3. اگر انسان به آیات مذکور گوش فرا دهد، واجب است که سجده کند و اگر تنها آنها را بشنود (به گوش او بخورند بدون این که قصد شنیدن داشته باشد) اگر چه سجده واجب نیست، ولی احتیاط آن است که سجده کند.
4. آنچه موجب وجوب سجده می‌شود شنیدن تمام آیه است، ولی اگر بخشی از آیه را هم شنید، احتیاطاً سجده کند.
5. سجده هنگام شنیدن این آیات، واجب فوری است و نباید تأخیر بیفتد و اگر احیاناً تأخیر افتاد در اولین فرصت باید آن‌را به جا آورد.
6. شنیدن از بچه یا کسی که قصد تلاوت ندارد و یا ضبط صوت، سجده کردن را واجب نمی‌کند، اگر چه احتیاط در آن است که سجده به جا آورد.
7. در سجده واجب قرآن نمی‌توان بر چیزهای خوراکی و پوشاکی سجده کرد، ولی سایر شرایط سجده را که در نماز است لازم نیست مراعات کرد.
8. خواندن سوره‌‌های سجده‌دار(سجده‌های واجب) در نماز موجب بطلان نماز می‌شود.
9. بر شخص جنب و حائض حرام است که حتی یک آیه و کلمه از این سوره‌ها(عزائم) را قرائت کند، چه آیه سجده باشد، یا آیات دیگر این چهار سوره.[5]

[1]. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف، ج ‏1، ص 215، قم،‏ مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، 1385ق.
[2]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ‏3، ص 317، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[3]. دعائم الإسلام، ج ‏1، ص 215.
[4]. مطالب بیشتر در این زمینه را در پاسخ 42669 مطالعه کنید.
[5]. ر. ک: امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده، بنی‌‌هاشمی خمینی، سید محمد حسین، ج 1، ص 592- 596، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1424ق.

آیات مرتبط

سوره الأعراف (206) : إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ
سوره الرعد (15) : وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ
سوره النحل (50) : يَخَافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ
سوره الإسراء (109) : وَيَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا
سوره مريم (58) : أُولَٰئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا ۚ إِذَا تُتْلَىٰ عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَٰنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا
سوره الحج (18) : أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ ۖ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ ۗ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ
سوره الحج (77) : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
سوره الفرقان (60) : وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَٰنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَٰنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا
سوره النمل (26) : اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ
سوره السجدة (15) : إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ
سوره ص (24) : قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَىٰ نِعَاجِهِ ۖ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْخُلَطَاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَلِيلٌ مَا هُمْ ۗ وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ
سوره فصلت (37) : وَمِنْ آيَاتِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ ۚ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ
سوره النجم (62) : فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَاعْبُدُوا
سوره الانشقاق (21) : وَإِذَا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لَا يَسْجُدُونَ
سوره العلق (19) : كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ

T