شیعه نیوز: توحید، بنیادی‌ترین اصل اعتقادی در اسلام، به معنای یکتا و بی‌مانند دانستن خداوند، و همچنین بی‌شریک بودن او در خلق جهان. نخستین جملات حضرت محمد ( صلی الله علیه و آله و سلم ) در آغاز دعوت مردم به اسلام، حاوی شهادت بر یکتایی خدا و دوری از شرک بوده است. توحید همچنین در قرآن کریم و روایات معصومین، مورد توجه قرار گرفته و سوره توحید در همین موضوع است.
توحید در فرهنگ اسلامی در برابر شرک دانسته شده و متکلمان مسلمان، مراتبی برای آن برشمرده‌اند؛ این مراتب عبارتند از: توحید ذاتی به معنای اعتقاد به یگانگی ذات خدا، توحید صفاتی به معنای یکی بودن ذات الهی با صفات او، توحید افعالی به معنای آنکه خداوند نیازی به کمک و یاور ندارد، و نیز توحید عبادی به معنای آنکه جز خداوند کسی سزاوار پرستش نیست، چهار مرتبه در باور به توحید است که اولین مرتبه آن توحید ذاتی و بالاترین مرتبه، توحید افعالی است.
براهین و استدلال‌های متفاوتی برای اثبات توحید، در آیات قرآن کریم، احادیث معصومان و همچنین آثار فیلسوفان و متکلمان مسلمان وجود دارد. برهان تمانع، برهان بعثت انبیاء و برهان تعین، نمونه‌هایی از این دلایل هستند.
گروهی از اهل سنت از جمله ابن تیمیه، محمد بن عبدالوهاب و عبدالعزیز بن باز، اعتقاد به شفاعت، توسل به پیامبران و اولیای الهی پس از مرگ آنان و برخی موارد دیگر را از نشانه‌های شرک و عدم باور به توحید دانسته‌اند. شیعیان با اتکا به آیات قرآن کریم، این ادعا را نادرست می‌خوانند و از جمله معتقدند شفاعت خواستن بت‌پرستان از بت‌ها که در قرآن از آن نهی شده، متفاوت از شفاعت خواستن از پیامبر است؛ چرا که شیعیان بر خلاف بت‌پرستان، پیامبر را ربّ و زمامدار هستی نمی‌دانند و قصدشان از تکریم پیامبران و اولیای الهی، تقرب جستن به پروردگار از طریق آنهاست.
عالمان شیعه، در آثار فراوانی به توحید پرداخته‌اند؛ برخی از این کتاب‌ها به طور مستقل درباره توحید است و برخی دیگر، بخشی درباره توحید دارند. کتاب التوحید شیخ صدوق، گوهر مراد، الرسائل التوحیدیه علامه طباطبایی و توحید مرتضی مطهری، از این موارد است.
معناشناسی
توحید، به معنای یکتا دانستن خدا، اصلی‌ترین آموزه اعتقادی در اسلام است.[۱] به اعتقاد مسلمانان، خداوند یگانه خالق جهان است و شریک ندارد.[۲] توحید در احادیث نقل شده از پیامبر اسلام و امامان شیعه از جمله امام علی و امام صادق ( علیه السلام )، به معنای شهادت دادن به مضمون «لا اله الّا اللّه وحدَه لاشریک له» و مشابه آن به کار رفته است.[۳]
واژه توحید برای اشاره به مباحث کلامی مرتبط با یگانگی خدا، صفات و افعال او هم به کار رفته است. امام صادق و امام رضا ( علیه السلام ) در پاسخ به سوالاتی درباره معنای توحید، به برخی مباحث کلامی از جمله نفی صفات انسانی از خداوند اشاره کرده‌اند.[۴]
در سه رویکرد متفاوت کلامی، عرفانی و فلسفی، سه نگرش متفاوت به توحید وجود دارد؛ توحید کلامی مبتنی بر پذیرش یکی بودن خداوند است، توحید فلسفی به معنای ایمان برخاسته از باور عقلی به یکی بودن خداوند است و توحید عرفانی، مبتنی بر شهود و وصول به یگانگی خداوند.[۵] توحید در فلسفه، درباره وحدت واجب الوجود به عنوان یک مفهوم است، اما در عرفان، سخنی از مفهوم نیست، بلکه سخن از مصداق توحید یعنی خداست که یک وجود واحد است و دیگر موجودات، از او بهره می‌برند.[۶] تلاش فیلسوف، اثبات توحید واجب الوجود است، اما تلاش عارف، شهود و رسیدن درونی به توحید است. با این حال، حکمت متعالیه که منسوب به ملاصدرای شیرازی است، جمع بین قرآن و عرفان و برهان دانسته شده و شهود عرفانی در آن، همراه با مباحث استدلالی بیان شده است.[۷]
جایگاه توحید در اسلام
توحید، مهمترین آموزه اسلامی، و نقطه تمایز اسلام از دیگر ادیان دانسته شده است.[۸] به تصریح قرآن، پیام تمامی پیامبران، اعتقاد به توحید بوده است.[۹] با آنکه کلمه توحید در قرآن کریم نیامده، اما آیات فراوانی از آن درباره اثبات توحید و نفی شرک است[۱۰]؛ تا آنجا که ملاصدرا در کتاب تفسیر خود، هدف اصلی قرآن کریم را اثبات توحید خداوند دانسته است.[۱۱]
شهادت بر یکتایی خدا و دوری از شرک، اولین گزاره‌هایی است که پیامبر اسلام در آغاز دعوت آشکار خود، خطاب به مردم مکه بیان کرده است.[۱۲] نمایندگان پیامبر از جمله معاذ بن جبل که برای تبلیغ اسلام به سرزمین‌های مختلف می‌رفتند، همواره مردم را به پذیرش یکتایی خداوند دعوت می‌کردند.[۱۳] برخی از عالمان مسلمان با تکیه بر جایگاه ویژه و مهم آموزه توحید در اسلام، مسلمانان را «اهل التوحید» خوانده‌اند[۱۴] و توحید را نشانه مسلمانی قلمداد کرده‌اند.[۱۵] امام علی ( علیه السلام )، اعتقاد به توحید و یگانگی خداوند را اساس شناخت خدا دانسته است.[۱۶]
توحید و یگانگی خداوند، با تعابیر و عبارات مختلف، بارها در قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است؛ از جمله در سوره توحید که خداوند «احد» یعنی یگانه خوانده شده است.[۱۷] نفی خدایان دیگر، یکی بودن خدا، یک خدا برای همگان، خدای همه عالم، نکوهش معتقدان به وجود خدایان، تأکید بر ضرورت اعتقاد به چند خدا، رد ادعای قائلان به تثلیث و سه‌گانه‌باوری و همچنین نفی هر گونه مثل و مانند برای خدا، از جمله مفاهیم مرتبط با توحید است که در قرآن کریم آمده است.[۱۸] آیاتی از قرآن کریم که مستقیم یا غیرمستقیم بر توحید دلالت دارند عبارتند از:
قُل هُوَ اللهُ أحَد: بگو او خدای یکتاست.[۱۹]
لا إلٰه إلّا الله: هیچ خدایی جز الله نیست.[۲۰]
لا إلٰه إلّا هو: هیچ خدایی جز او نیست.[۲۱]
إلٰهُکُم إلٰهٌ واحِد: همانا خدای شما خدای یکتاست.[۲۲]
ما مِن إلٰهٍ إلّا الله: هیچ خدایی جز الله نیست.[۲۳]
مراتب توحید
بسیاری از متکلمان، عارفان و فیلسوفان مسلمان، با تکیه بر قرآن کریم و روایات پیامبر اسلام و امامان شیعه، مراتب و درجاتی برای توحید برشمرده‌اند که اولین مرتبه آن توحید ذاتی، سپس توحید صفاتی و افعالی، و بالاترین مرتبه، توحید در عبادت است.[۲۴]
توحید در قرآن کریم و فرهنگ اسلامی، در برابر شرک دانسته میشود و مبارزه با شرک، یکی از موضوعات اصلی در قرآن کریم است.[۲۵] مسلمانان همانطور که به مراتب و درجاتی برای توحید معتقدند، برای شرک هم درجاتی برشمرده‌اند.[۲۶] بر این اساس، باور به تعدد در ذات خداوند، شرک در ذات خوانده میشود،[۲۷] و باور به اینکه جهان بیش از یک فاعل مستقل دارد، شرک در فعل یا شرک فاعلی است.[۲۸] همچنین باور به جدایی صفات خداوند از ذات او، شرک صفاتی[۲۹] و پرستش خدایی جز خدای یکتا، شرک در عبادت خوانده میشود.[۳۰]
توحید ذاتی
توحید ذاتی نخستین مرتبه از مراتب توحید است[۳۱] و یکی از معانی آن، اعتقاد به یگانه و بی‌همتا بودن خدا و جایگزین نداشتن اوست. آیه چهارم سوره توحید (وَلَمْ یَکُنْ لَه کُفُواً أحَدٌ)، به همین معنا دانسته شده است.[۳۲] معنای دیگر توحید ذاتی، این است که ذات خداوند تعدّد و دوگانگی برنمی‌تابد و مثل و مانندی ندارد؛[۳۳] چنانکه در آیه اول سوره توحید (قُل هُو الله أحَدٌ) آمده است.[۳۴]
توحید صفاتی
توحید صفاتی به معنای یکی بودن ذات الهی با صفات اوست. به طور مثال، خدا عالم است، نه به این معنا که علم خدا به ذاتش اضافه شده است، بلکه به این معنا که خدا عین علم است؛ بر خلاف انسان که علم و قدرت، خارج از ذات اوست و به تدریج به او اضافه میشود.[۳۵] صفات خدا، علاوه بر آنکه جدا از خدا نیستند، از یکدیگر هم جدا نیستند، یعنی علم خدا همان قدرت اوست و همه وجود خدا، همان علم و قدرت و دیگر صفات ذاتی اوست.[۳۶]
قرآن کریم، خداوند را از صفاتی که به او نسبت داده میشود، منزه دانسته است.[۳۷] امام صادق ( علیه السلام )، در سخنی که ابوبصیر آن را نقل کرده، علم، شنوایی، بینایی و قدرت خدا را ذات او دانسته و تصریح کرده که خداوند، پیش از آنکه چیزی برای شنیدن و دیدن وجود داشته باشد، شنوا و بینا بوده است.[۳۸]
توحید افعالی
توحید افعالی، یعنی خداوند همانطور که در ذات خود یگانه است، در افعال خود از جمله خالقیت، ربوبیت، مالکیت و حاکمیت تکوینی هم شریک ندارد.[۳۹] لازمه اعتقاد به توحید افعالی، همچنین این است که سراسرِ جهان، فعل خداست و منشأ اصلی همه کارهای بندگان و مخلوقات، خداست.[۴۰] در همین رابطه، قرآن کریم، خداوند را آفریننده همه چیز معرفی کرده است.[۴۱]
قرآن کریم، خداوند را آفریننده همه چیز و او را یگانه قاهر خوانده است.[۴۲] امام صادق( علیه السلام ) خداوند را تنها کسی دانسته که چیزی را از نیستی خلق کند و تنها کسی که موجودات را از هستی به نیستی منتقل می‌کند.[۴۳]
توحید عبادی
توحید عبادی، یعنی اعتقاد به اینکه جز الله کسی سزاوار پرستش نیست و پرستش تنها مختص خداوند است.[۴۴] دعوت به پرستش خدای یگانه، بر اساس قرآن کریم، برنامه اصلی تمام فرستادگان الهی بوده است.[۴۵]
توحید عبادی را می‌توان در برخی از آیات قرآن کریم دید؛ از جمله در سوره نحل که حاکی از فرستادن پیامبری در میان هر امتی است تا آنها را دعوت به پرستش خدای یگانه و اجتناب از طاغوت کند.[۴۶] در آیه‌ای دیگر در سوره انبیاء، تصریح شده است که خداوند، پیامبر را برانگیخت تا بندگان را از پرستش بت‌ها بازدارد و آنها را به به عبادت و بندگی وادارد و از پیروی شیطان منع کند.[۴۷]
پیامبر اکرم در سخنانی خطاب به مشرکان، از آنها پرسیده وقتی شما مجسمه‌های بنده خدا را پرستش می‌کنید و برای او سجده می‌کنید، یا نماز به جای می‌آورید و صورت‌های‌تان را بر خاک می‌گذارید، چه چیزی برای پروردگار عالمیان باقی گذاشته‌اید؟[۴۸] به تصریح پیامبر، از حقوق کسی که تعظیم و عبادت میشود، این است که با بندگانش یکسان قرار داده نشود.[۴۹]
ادله توحید
در قرآن کریم، روایات معصومان و آثار فیلسوفان و متکلمان اسلامی، ادله‌ای برای اثبات توحید خداوند ذکر شده است. برخی از این برهان‌ها عبارتند از:
برهان تمانع، که از آیه «لَوْ کانَ فیهِما آلِهَهٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا»[۵۰] گرفته شده، در پی اثبات توحید از راه ردّ شرک است.[۵۱] در توضیح این برهان، گفته شده است که اگر دو خدا فرض شود و یکی اراده کاری داشته باشد و دیگری کاری بر خلاف آن را اراده کند، سه فرض ممکن است:
اراده هر دو تحقق یابد: در این صورت اجتماع ضدین پیش می‌آید که ناممکن است.
اراده هیچ کدام تحقق نیابد: این فرض نشان‌دهنده عجز و ناتوانی هر دو خداست.
اراده یکی از آن دو تحقق یابد: در این صورت، روشن میشود که یکی از آن دو عاجز و ناتوان هستند و دیگری خدای حقیقی است.[۵۲]
برهان تعیّن، اولین بار از سوی ابن سینا بیان شده است و پس از او همواره مورد توجه فلاسفه و متکلمان قرار گرفته است. به بیان ابن سینا، واجب الوجود باید تعین داشته باشد و اگر این تعین، عین ذات واجب باشد، در آن صورت هیچ گونه کثرت و تعداد، امکان نخواهد داشت؛ چرا که ذات واجب، عین تعین است.[۵۳]
علاوه بر موارد پیش‌گفته، برهان‌هایی از جمله برهان ترکیب، برهان امتناع کثرت، برهان مقدورات، و برهان بعثت انبیاء، در فلسفه و کلام اسلامی ذکر شده است.[۵۴] امام علی ( علیه السلام ) در نامهای به امام حسن ( علیه السلام )، یکی از ادله اثبات یکی بودن خداوند را بیان کرده و تصریح کرده که اگر خداوند شریکی داشت، رسولان او به سوی بندگان می‌آمدند.[۵۵] متکلمان مسلمان، این برهان را با عنوان برهان بعثت انبیاء در آثار خود ذکر کرده‌اند.[۵۶]
اتهام شرک به شیعیان
وهابیان، اعتقاد شیعیان به شفاعت، توسل به پیامبران و اولیای الهی، و همچنین تبرک جستن شیعیان به قبور و آثار بر جای مانده از پیامبران و اولیای الهی را شرک دانسته‌اند.[۵۷] شیعیان اما این اتهام را نادرست می‌دانند و معتقدند مسلمانانی که این اعمال را انجام می‌دهند، هرگز قصد پرستش پیامبران و اولیای الهی را ندارند و برای آنان مقام الوهیت قائل نیستند و قصدشان تنها تکریم پیامبران و اولیای الهی، و همچنین تقرب جستن به خداوند از طریق آنهاست.[۵۸]
به باور ابن تیمیه، هر کس به امام علی( علیه السلام ) توسل جوید، کافر است و هر که در کفر اینچنین کسی شک کند، او هم کافر است[۵۹] و هر کس کنار قبر پیامبر یا یکی از افراد صالح برود و از آنها حاجت بخواهد، مشرک است و لازم است وادار به توبه شود و اگر توبه نکرد، باید کشته شود.[۶۰] همچنین محمد بن عبدالوهاب، بر این عقیده است که پناه جستن به غیر خدا و نیز مدد خواستن از غیر خدا شرک است و گمراه‌تر از کسی که غیر خدا را می‌خوانَد نیست.[۶۱] عبدالعزیز بن باز، مفتی وهابی هم در آثار خود، دعا و استغاثه نزد قبور، طلب شفا و پیروزی بر دشمنان را از مظاهر شرک اکبر دانسته است.[۶۲]
شیعیان با اتکا به آیات قرآن کریم، شفاعت را تنها در صورتی مردود می‌دانند که به صورت مستقل و بدون نیاز به اذن خداوند درخواست شود؛ چرا که در این صورت شرک در ربوبیت و تدبیر الهی است.[۶۳] عالمان شیعه در پاسخ استناد محمد بن عبدالوهاب و عبدالعزیز بن باز به آیاتی از قرآن کریم که در آنها شفاعت خواستن از بت‌ها نفی شده است، به تفاوت اساسی شفاعت خواستن از پیامبر با شفاعت خواستن بت‌پرستان از بت‌ها اتکا کرده و معتقدند مسلمانان برخلاف بت‌پرستان در قرآن کریم، هرگز پیامبر را اله، رب و یا زمامدار هستی نمی‌دانند.[۶۴]
کتابشناسی
متکلمان و محدثان مسلمان به خصوص امامیه، گاه کتاب‌های مستقلی در باب توحید تالیف کرده‌اند و گاه در ضمن بیان عقاید شیعه، به توحید هم پرداخته‌اند. برخی منابع، ۲۲ اثر درباره توحید را در میان شیعیان برشمرده‌اند؛[۶۵] برخی از این موارد عبارتند از:
کتاب التوحید اثر شیخ صدوق، حاوی موضوعاتی از قبیل یگانگی ذات الهی، صفات ثبوتی و سلبی خداوند و همچین قضا و قدر و جبر و اختیار، با استفاده از آیات قرآن و روایات معصومان.[۶۶] این کتاب با نامهای مختلف، به زبان فارسی ترجمه شده است.[۶۷]
شرح باب حادی عشر، درباره اصول عقاید شیعه، نوشته مقداد بن عبدالله سیوری است و فصل اول آن درباره توحید است.[۶۸] کتاب باب حادی عشر، نوشته علامه حلی است.[۶۹]
گوهرمراد، نوشته ملاعبدالرزاق فیاض لاهیجی، به زبان فارسی و با زبانی فلسفی و عرفانی نوشته شده و بخشی از آن درباره توحید است.[۷۰]
الرسائل التوحیدیه، اثر علامه طباطبایی، حاوی چهار مقاله درباره توحید ذاتی، اسماء و افعال الهی و همچنین واسطه‌های میان خدا و عالم طبیعت است. این کتاب استدلالی، زبانی علمی دارد و در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ق نوشته شده و در سال ۱۳۷۰ش، با ترجمه و تحقیق علی شیروانی در ایران چاپ شده است.[۷۱]
توحید، حاوی متن پیاده‌شده ۱۷ سخنرانی از مرتضی مطهری است که در سال‌های ۱۳۴۶-۴۷ شمسی ایراد شده[۷۲] و ۳۴۶ صفحه است. بخش عمده‌ای از این کتاب، حاوی پاسخ به شبهاتی درباره رابطه توحید با نظریه تکامل و همچنین مسئله شرّ است.[۷۳]
توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، نوشته احمد عابدی، به گفته نویسنده، پاسخی است به ادعاهای کتاب «أصول مذهب الشیعه الإمامیه الإثنی عشریه»، نوشته ناصر القفاری، دانش‌آموخته دانشگاه اسلامی محمد بن سعود عربستان.[۷۴] احمد عابدی در این کتاب، توحید در الوهیت، توحید در ربوبیت، توحید در اسماء و صفات و سرانجام ایمان و ارکان آن را از دیدگاه شیعه توضیح می‌دهد و ضمن تلاش برای نشان دادن برتری عقاید شیعه بر عقاید وهابیان درباره توحید، به نقد رویکرد ناصر القفاری در کتابش پرداخته است.[۷۵] ترجمه این کتاب در سال ۱۴۳۴ق به زبان عربی و با عنوان «التوحید و الشرک عند الشیعه و الوهابیه» منتشر شده است.[۷۶]
پی نوشتها:
کریمی، توحید از دیدگاه آیات و روایات (۲)، ۱۳۷۹ش، ص۱۹-۲۰.
کریمی، توحید از دیدگاه آیات و روایات (۲)، ۱۳۷۹ش، ص۱۹-۲۰.
شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۸۹ش، باب۱، حدیث۸، ص۱۰؛ باب۲، حدیث۲۶، ص۶۴؛ باب۱، حدیث۳۵، ص۲۴.
شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۸۹ش، باب۲، حدیث۱۴و۱۵، ص۴۸-۵۱.
طباطبایی، «توحید شهودی از منظر امام خمینی»، ص۱۰۴.
زکی افشاگر، «توحید افعالی و آموزه‌های مرتبط از نظر ابن عربی و ملاصدرا»، ص۱۳۶.
زکی افشاگر، «توحید افعالی و آموزه‌های مرتبط از نظر ابن عربی و ملاصدرا»، ص۱۳۶.
یحیی، «سیر مسأله توحید در عالم اسلام تا قرن هفتم هجری»، ص۱۹۶؛ صافی، تجلی توحید در نظام امامت، ۱۳۹۲ش، ص۲۱.
یحیی، «سیر مسأله توحید در عالم اسلام تا قرن هفتم هجری»، ص۱۹۶.
رمضانی، «توحید»..
ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۵۴.
یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۴.
یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۷۶ و ۸۱.
طارمی‌راد، «توحید»، ص۴۰۶.
مصباح یزدی، خداشناسی (مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن ۱)، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۰.
سید رضی، نهج البلاغه، دارالکتب اللبنانی، ج۱، ص۳۹.
شریعتمداری، «توحید از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه (۱)»، ص۴۸.
طارمی‌راد، «توحید»، ص۴۰۶و۴۰۷.
سوره اخلاص، آیه۱.
سوره صافات، آیه ۳۷؛ سوره محمد، آیه ۱۹.
سوره بقره، آیه ۱۶۳.
سوره یوسف، آیه ۱۱۰؛ سوره انبیا آیه ۸؛ سوره فصلت آیه ۶.
سوره ص، آیه ۶۵.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حدیث، ۱۳۹۱ش، ج۵، ص۴۱۹.
سبحانی، سیمای انسان کامل در قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۲۹۱.
سبحانی، سیمای انسان کامل در قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۲۹۱.
سبحانی، سیمای انسان کامل در قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۲۹۲.
سبحانی، سیمای انسان کامل در قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۲۹۴.
کریمی، توحید از دیدگاه آیات و روایات (۲)، ۱۳۷۹ش، ص۵۴.
سبحانی، سیمای انسان کامل در قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۲۹۶.
کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۷۹.
سبحانی، گزیده سیمای عقاید شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۴.
کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۷۹.
سبحانی، گزیده سیمای عقاید شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۴.
کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۸۷.
کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۸۷.
سوره صافات، آیه ۱۸۰.
کلینی، الکافی، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۱۰۷.
کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۹۳.
کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۹۳.
سوره رعد، آیه ۱۶.
سوره رعد، آیه ۱۶.
علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۴۸.
کریمی، مبداشناسی، ۱۳۸۷ش، ص۴۳.
کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۴.
سوره نحل، آیه ۳۶.
سوره انبیاء، آیه ۲۵.
حر عاملی، وسائل الشیعه، دارالکتب اسلامیه، ج۴، ص۹۸۵.
حر عاملی، وسائل الشیعه، دارالکتب اسلامیه، ج۴، ص۹۸۵.
سوره انبیاء، آیه۲۲.
یثربی، تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۳-۵۰۴.
یثربی، تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۴.
یثربی، تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۶.
یثربی، تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۶-۵۱۵.
نگاه کنید به نهج البلاغه، نامه ۳۱.
یثربی، تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۵۱۳-۵۱۴.
استادی، شیعه و پاسخ به چند پرسش، ۱۳۸۵ش، ص۸۴.
استادی، شیعه و پاسخ به چند پرسش، ۱۳۸۵ش، ص۸۴.
«وقال شیخ الإسلام ابن تیمیه رحمه الله: من دعا علی بن أبی طالب، فقد کفر، ومن شک فی کفره، فقد کفر.» (الدّرر السّنیّه فی الأجوبه النّجدیّه، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۲۹۲.)
ابن تیمیه، زیاره القبور والاستنجاد بالمقبور، ۱۴۱۲ق، ص۱۹.
محمد بن عبدالوهاب، مؤلفات الشیخ الإمام محمد بن عبد الوهاب، مکتبه ابن تیمیه، ج۱، ص۴۳-۴۴.
«بعض الممارسات الشرکیه عند القبور»، بن باز..
استادی، شیعه و پاسخ به چند پرسش، ۱۳۸۵ش، ص۸۴-۸۵.
سبحانی تبریزی، مرزهای توحید و شرک در قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۹.
روحانی، «التوحید»، ص۱۳۴-۱۳۵.
هوشنگی، «التوحید»، ص۴۰۱-۴۰۴.
برای نمونه نگاه کنید به: شیخ صدوق، اسرار توحید، ترجمه محمدعلی اردکانی، تهران، نشر علمیه اسلامیه؛ شیخ صدوق، توحید، ترجمه علی اکبر میرزایی، قم، علویون، ۱۳۸۸ش.
رضانژاد، «توحید در مذاهب کلامی»، ص۵۹.
رضانژاد، «توحید در مذاهب کلامی»، ص۵۹.
رضانژاد، «توحید در مذاهب کلامی»، ص۶۱.
طباطبایی، رسائل توحیدی، ۱۳۷۰ش، ص۹-۱۱.
مطهری، توحید، ۱۳۸۷ش، ص۹.
نگاه کنید به مطهری، توحید، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۱-۲۵۰.
عابدی، توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، نشر مشعر، ص۱۵-۱۶.
عابدی، توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، نشر مشعر، ص۱۵-۱۶.
نگاه کنید به: عابدی، التوحید و الشرک عند الشیعه و الوهابیه، ۱۴۳۴ق.
منابع
استادی، رضا، شیعه و پاسخ به چند پرسش، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، زیاره القبور والاستنجاد بالمقبور، دار الصحابه للتراث، طنطا (مصر)، ۱۴۱۲ق.
الدّرر السّنیّه فی الأجوبه النّجدیّه، تحقیق عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، بی‌جا، بینا، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
بن باز، عبدالعزیز، «بعض الممارسات الشرکیه عند القبور»، سایت رسمی ابن باز، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۳۹۶ش.
حائری، سید مهدی، «توحید مفضل»، در دائره المعارف تشیع، ج۵، ۱۳۸۰ش.
رمضانی، حسن، «توحید»، سایت دانشنامه موضوعی قرآن، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۳۹۶ش.
روحانی، محمدحسین، «التوحید»، در دائره المعارف تشیع، ج۵، ۱۳۸۰ش.
زکی افشاگر، احمد و حسن معلمی، «توحید افعالی و آموزه‌های مرتبط از نظر ابن عربی و ملاصدرا»، در پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، ش۳۳، پاییز ۱۳۸۹ش.
سبحانی تبریزی، سیمای انسان کامل در قرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۷ش.
سبحانی تبریزی، جعفر، گزیده سیمای عقاید شیعه، ترجمه جواد محدثی، مشعر، ۱۳۸۷ش.
سبحانی تبریزی، جعفر، مرزهای توحید و شرک در قرآن، ترجمه مهدی عزیزان، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش.
شریعتمداری، محمدتقی، «توحید از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه (۱)»، در مجله سفینه، شماره ۴، پاییز ۱۳۸۳ش.
طارمی‌راد، حسن، «توحید»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۸، ۱۳۸۳ش.
منبع: ویکی شیعه.