شیعه نیوز: همه مسلمانان بر این باورند که خمس یکی از واجبات الاهی است و باید به آن ملتزم باشند، این حکم از زمان تشریع آن؛ یعنی پس از اتمام جنگ بدر، همواره اجرا شد، حضرت علی ( علیه السلام ) نیز یکی از کسانی بود که در اجرای این واجب الاهی در کنار پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) با آن حضرت همکاری لازم را داشتند و بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام ( صلی الله علیه و آله و سلم ) هم در اجرای این حکم لحظه ای کوتاهی نکردند. به گواهی تاریخ، شیعیان بعد از امیرالمؤمنین ( علیه السلام )، در زمان های امامان معصوم ( علیه السلام ) نیز به رعایت این وظیفه اهتمام داشتند و خمس مال خود را به امامان معصوم ( علیه السلام ) تحویل می دادند. نکته قابل توجه این است که بر اساس شواهد تاریخی در زمان پیغمبر اعظم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و در زمان حضرت علی ( علیه السلام ) و همچنین در زمان های امامان معصوم ( علیه السلام ) دیگر، هم خمس غنائم و هم خمس غیر غنائم مثل خمس گنج ها یا خمس معادن دریافت می شد، اما تاریخ در خصوص جمع آوری خمس ارباح مکاسب (درآمد انواع کسب ها) در زمان پیغمبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و امام علی ( علیه السلام ) مطلبی نقل نکرده است، البته نبود دلیل تاریخی دلیلی بر وجود نداشتن این بخش از خمس نیست؛ چرا که بسیاری از کتاب ها و منابع معتبر مسلمانان در طول تاریخ در جنگ های متعدد از بین رفته، به علاوه این که در زمان امامان معصوم ( علیه السلام ) دیگر، این بخش از خمس نیز بیان شده است.
پاسخ تفصیلی
براساس آموزه های دینی و قرآن،[1] خمس یکی از واجبات الاهی است که در هنگام تقسیم غنائم به دست آمده از جنگ بدر، تشریع شد و شیعه و سنی در اصل وجوب آن اتفاق نظر دارند، با اختلاف در بعضی از موارد و مسائل آن. اهل سنت خمس را فقط در غنائم جنگی و معادن و گنج ها محدود می کنند، اما شیعیان علاوه بر این چند مورد، به موارد دیگری؛ مانند خمس درآمد مازاد بر زندگی هم اعتقاد دارند. البته ریشه اختلاف تشیع و اهل سنت در مورد خمس را باید از معنای کلمه «غنمتم»[2] در آیه خمس جست و جو کرد؛ زیرا اهل سنت این کلمه را به غنائم جنگی معنا می کند، ولی علمای شیعه معتقدند که خمس در هر گونه فایده ای که برای انسان فراهم می گردد، واجب است، اعم از این که از طریق کسب و تجارت باشد، یا از طریق گنج و معدن و یا آن که از راه غواصی از دریا. این باور شیعه از همین آیه قرآن قابل اثبات است؛ زیرا در «عرف لغت» به تمام این مواردی که اشاره شد غنیمت گفته می شود،[3] شیعه برای این باور شواهدی از سنت رسول الله ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و امامان معصوم ( علیه السلام ) بیان می کند. به عنوان نمونه در خصوص زمان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و امام علی ( علیه السلام )، باید گفت: غیر از غنائم جنگى، از معادن و گنج ها و همچنین غوص (جواهراتى که به وسیله غوّاصى از دریاها بیرون آورده مى شود) در عصر آنها خمس گرفته شده است. در سنن بیهقى به این بیان نقل شده است که در زمان امام على ( علیه السلام ) شخصى گنجینه اى پیدا کرد و خدمت امام ( علیه السلام ) آمد، امام ( علیه السلام ) فرمود: چهار پنجم آن مال تو است و خمس آن مال ما است.[4]
همچنین در همان کتاب که از منابع معروف اهل تسنّن است، از پیغمبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل شد که فرمودند: در «رکاز» خمس است. پرسیدند منظور از رکاز چیست؟ فرمود طلا و نقره اى که خداوند از روز نخست در زمین آفریده است.[5]
در کتاب وسائل الشّیعه نیز حدیث مفصّلى در زمینه همین موضوع مربوط به عصر على ( علیه السلام ) دیده مى شود که شخصى «رکازى» (معدن یا گنجینه اى) پیدا کرد، هنگامى که امام على ( علیه السلام ) از آن آگاه شد به او فرمود خمس آن را بیاور و تحویل بده.[6]
امّا این سؤال همچنان باقى ماند که آیا در عصر پیغمبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و امام على ( علیه السلام ) از ارباح مکاسب (درآمدهاى کسب و کار) نیز خمس گرفته شده است یا نه؟
در پاسخ این سؤال باید گفت: اسناد تاریخى روشنى در این زمینه به دست نیامده است که پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و امام على ( علیه السلام ) خمس ارباح مکاسب را گرفته باشند، ولى این موضوع هیچ گونه اشکالى در وجوب پرداخت خمس درآمد کسب ایجاد نمى کند؛ زیرا روایات زیادی از طریق امامان معصوم ( علیه السلام ) دیگر داریم که صاحب وسائل الشیعه همه آن روایات را در باب های مختلف جمع آوری کرده است. صرف زیاد بودن این روایات بیان کننده این مطلب است که خمس در اقسام مختلف آن از طرف مردم پرداخت می شد. ما به عنوان نمونه به بعضی از آن روایات اشاره می کنیم:
از این عبارت به خوبى استفاده مى شود که سؤال کننده هم در عمومیّت خمس شک داشته است، و هم در کیفیّت آن، و امام با یک جمله کوتاه آن چنان که معمول نامه نگارى آن زمان بود به هر دو سؤال، پاسخ گفته است.
هنگامى که مى فرماید: خمس بعد از هزینه زندگى است، هم پاسخ کیفیّت گفته شده که سؤال دوم راوى است و هم پاسخ سؤال اوّل مربوط به اصل وجوب خمس در تمام درآمدها.
در این حدیث که از نظر سند صحیح و محکم است، صریحاً دستور داده شده است که مردم موظّف اند از مازاد درآمد اراضى بعد از کسر هزینه زندگى، خمس بپردازند و اگر ملاحظه کنید بعضی از امامان ( علیه السلام ) بیش از یک دوازدهم نمى گرفته اند، به خاطر این است که با توجه به شرایط خاصّ عصر خود همه و یا قسمتى از خمس را به شیعیان مى بخشیدند تا در فشار واقع نشوند.
مطالب فوق گواه اجرائی بودن خمس غنائم و غیر غنائم در زمان امام علی ( علیه السلام ) و یا در زمان امامان معصوم ( علیه السلام ) دیگر است، اما این که در زمان حضرت علی ( علیه السلام ) چه کسانی مأمور جمع آوری خمس بودند، مطلبی است که تاریخ آن را به ما نرسانده، البته بیان نکردن تاریخ دلیل بر اجرائی نشدن این حکم در زمان آن حضرت نیست؛ چرا که بسیاری از کتاب های معتبر شیعه در جنگ ها سوزانده شده اند و یا در طول قرون متمادی به دلائل مختلفی از بین رفته اند. بنابراین، بسیاری از روایات و مطالب مهم به دست ما نرسیده است. در نتیجه با عنایت به این که بیان احکام از طریق امام علی ( علیه السلام ) یا امامان معصوم ( علیه السلام ) دیگر است،[10] درمی یابیم که مسئله خمس آن گونه که امروز در فقه شیعه مطرح است برگرفته از سنت رسول الله ( صلی الله علیه و آله و سلم ) یا امامان معصوم ( علیه السلام ) است که این سنت همان کلام خداوند متعال و اسلام حقیقی است و یکی از واجبات مالی است.
[1] انفال، 41.
[2] "وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَه".
[3] راغب، مفردات، ج 1، ص 615؛ طبرسی، مجمع البیان، ج 4، ص 544.
[4] سنن بیهقی، ج 4، ص 156.
[5] همان، ص 152.
[6] حر عاملی، وسائل الشیعة،ج 9، کتاب خمس، باب ششم، ح 1، مؤسسه آل البیت، قم، 1409ق.
[7] . حر عاملی،وسائل الشیعه،ج نهم،کتاب خمس،باب هشتم ،حدیث1، مؤسسه آل البیت،قم،1409ق.
[8] همان، باب ششم، ح 2.
[9] همان، ح 3.
[10] کلینی، اصول کافی،ترجمه مصطفوی، ج 2، ص 478، کتاب فروشی علمیه اسلامی، چاپ اول، تهران.
T