اين روزها شهر مدينه حال و هواي ديگري به خود گرفته و با ورود حجاج از سرتاسر دنيا به مدينه، رفته رفته از آرامش روز هاي گذشته اين شهر مي کاهد و آنچه در اين ميان غريب تر مي نمايد تلاش زائران به خصوص شيعيان براي زيارت قبر مخفي بي بي دو عالم فاطمه زهرا(س) مي باشد.
طبق وصيت فاطمه زهرا(س) تشييع و تدفين او در شب انجام گرفت. زيرا فاطمه زهرا (س) از اينکه ظالمان و کساني که به او ظلم کرده اند در تشييع جنازه او شرکت کرده و بر آن نماز خوانده و به هنگام به خاک سپردنش حاضر باشند، راضي نبود و حتي از اينکه محل قبر ايشان را بدانند ناخشنود بودند.
بايد قبر اين عزيزه و حبيبه پيامبر از روز وفات تا روز ظهور منجي عالم، يوسف زهرا(عج) مخفي بماند تا اينکه حجاج و زائران قبر رسول خدا(س) در مدينه منوره و آنان که قبر ائمه بقيع(ع) را زيارت مي کنند به اين معني همواره توجه داشته باشند که: چرا بايد قبر دخت پيامبر(ص) مخفي و پنهان باشد که هر چه از هر کس نشان قبر او پرسند، از آن اثر و خبري نيابند.
بقيع گورستان مدينه منوره است که در زمان رسول خدا صلي الله عليه و آله بسياري از صحابه و پس از رحلت ايشان چهار تن از ائمه معصومين عليهم السلام و نيز تعدادي از بزرگان تابعين و سادات اهل بيت عصمت و طهارت در آن به خاک سپرده شده اند. از آن زمان تاکنون نيز هزاران نفر از دانشمندان، زاهدان و صلحا که در مدينه از دنيا رفته اند، در همين گورستان مدفون شده اند.
پيامبر صلي الله عليه و آله براي آرميدگان در اين قبرستان احترام خاصي قائل بود. اين گورستان که در قسمت شرقي مسجد النبي صلي الله عليه و آلهـ قرار دارد، در دوره جاهليت اهميت چنداني نداشته است. بقيع تا يکصد سال قبل حصاري نداشته، اما اکنون محصور گشته و از گذشته تاکنون مسلمانان هر فرقه و مذهب، پس از زيارت رسول خدا صلي الله عليه و آله به بقيع آمده، اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله و ديگر آرميدگان در اين گورستان را زيارت مي کنند.
روبروي درب کنوني کمي سمت راست، قبور مطهر چهار امام معصوم عليهم صلوات الله قرار دارد:
امام مجتبي عليه السلام در نيمه رمضان سال سوم هجرت در مدينه زاده شد و از همان دوران کودکي شديدا مورد علاقه رسول خدا صلي الله عليه و آله قرار گرفت. ايشان، در کنار پدر بزرگوارش اميرمؤمنان عليه السلام در جنگهاي جمل صفين و نهروان شرکت جست و پس از شهادت پدر، به امامت منصوب و مدت حدود شش ماه خلافت کرد سپس معاويه جنگي را بر آن حضرت تحميل نموده، مردم نيز ايشان را تنها گذاشتند و سرانجام به تحريک معاوية بن ابي سفيان در سال ?? هـ ق توسط همسرش جعده دختر اشعث بن قيس، مسموم و به شهادت رسيدند و در بقيع به خاک سپرده شدند.
امام سجاد عليه السلام در سال ??هـ ق به دنيا آمد و در دوران امامت حسن بن علي عليه السلام و پدر بزرگوارشان حسين بن علي عليه السلام رشد يافتند. در کربلا همراه پدر بودند اما به دليل بيماري نتوانستند سلاح بدست گيرند. سپس با ديگر اسيران آن حضرت را به شام بردند و از آن پس نزديک سي و چهار سال امامت کرد و سرانجام در سال ??هـ ق به تحريک وليد بن عبدالملک مسموم و به شهادت رسيد و در کنار امام مجتبي عليه السلام در بقيع مدفون گرديد. زهد و عبادت و کرم و بزرگواري آن حضرت زبانزد خاص و عام و دوست و دشمن بود.
امام باقر عليه السلام در سال ??هـ ق به دنيا آمد و تا سال ??هـ ق در کنار پدر بزرگوارش در مدينه زندگي کرد. پس از شهادت پدر رهبري را در دست گرفت و توانست شاگردان فراواني را تربيت نموده، در نشر معارف اسلامي و اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله گام هاي بلندي بردارد. آن حضرت را باقرالعلوم يعني شکافنده دانش ها لقب داده اند. امام باقر عليه السلام در سال ???و يا ???هـ ق به تحريک هشام بن عبدالملک به شهادت رسيدند و در کنار پدر بزرگوارشان در بقيع به خاک سپرده شدند.
آن حضرت در سال ?? يا ??هـ ق به دنيا آمدند و پس از شهادت پدر، رهبري پيروان اهل بيت عليهم السلام را بر عهده گرفتند و در دوران حيات پر بار خود هزاران شاگرد را دررشته ها و علوم مختلف تربيت کردند. منصور دومين خليفه عباسي بر آن حضرت به شدت سخت گرفت و سرانجام نيز در ??شوال ???هـ ق به تحريک وي، آن حضرت مسموم و به شهادت رسيد و در بقيع کنار جد و پدرش مدفون شد.
در کنار قبور چهار امام از اهل بيت رسول خدا صلي الله عليه وآله دو قبر ديگر وجود دارد که يکي از آنها قبر عباس بن عبدالمطلب عموي پيامبر صلي الله عليه و آله و ديگري قبر فاطمه بنت اسد مادر اميرمؤمنان علي عليه السلام است. عباس بن عبدالمطلب (ع) وي از شخصيتهاي بزرگ قريش و ? يا ? سال از رسول خدا صلي الله عليه و آله بزرگتر بود. در سال دوم با اکراه به همراه قريش در جنگ بدر شرکت جست سپس به اسارت مسلمانان درآمد و با فديه آزاد شد و سرانجام در زمره بهترين ياران پيامبر صلي الله عليه و آله به شمار آمدپس از رحلت رسول خدا صلي الله عليه و آله به اميرمؤمنان علي بن ابيطالب عليه السلام وفادار ماند و در سال ??هـ ق در مدينه درگذشت و در قبرستان بقيع مدفون شد.
او همسر ابوطالب، مادر علي بن ابيطالب عليه السلام و ازنخستين بيعت کنندگان با رسول خدا صلي الله عليه و آله بود و در سرپرستي پيامبر سهم بسزائي داشت. وي از آن چنان قداستي برخوردار گرديد که به درون کعبه راه يافت و فرزندش علي بن ابيطالب عليه السلام را در آن جا به دنيا آورد. در ماتم او رسول خدا صلي الله عليه و آله به شدت متأثر شد و بر جنازه اش نماز گزارد و در حالي که بر وي مي گريست او را در قبر نهاد.
علماي برجسته شيعه نظير شيخ صدوق، شيخ مفيد، شيخ طوسي، ابن طاووس و علامه مجلسي مدفن حضرت را خانه خودش که بعدا در مسجد قرار گرفت مي دانند. محلي که به عنوان قبر آن حضرت در بقيع مشخص شده، پايين تر از قبور ائمه چهارگانه، در قسمت راست (شمال غرب) آنها قرار گرفته است و احتمال دارد که اينجا محل قبر فاطمه بنت اسد باشد.
احد در ناحيه شمالي مدينه رشته کوهي به طول تقريبي شش کيلومتر از شرق به غرب کشيده شده که به دليل جدايي آن از ديگر رشته کوهها، احد خوانده مي شود. اين کوه خاطره يکي از مهمترين جنگهاي صدر اسلام را که بسيار دردناک بوده در سينه دارد. در اين غزوه بود که عده زيادي از اصحاب رسول خدا (ص) به دليل بي توجهي جمعي از مسلمانان به اوامر آن حضرت، به شهادت رسيدند.
مسلمانان به دفن شهداي غزوه احد پرداختند و به ياد آنان مقبره اي در دامنه کوه احد ايجاد شد بهترين عزيزان اسلام، از مهاجر و انصار از جمله حمزه (عموي پيامبر) و در آنجا دفن شده اند حمزه و دو تن از ديگر شهدا در يک قسمت و ديگر شهيدان در فاصله ??متري آنها مدفون شده اند. علاقه و علقه مسلمانان با کوه احد، آن اندازه بود که رسول خدا فرمود: احد،کوهي است که ما را دوست دارد و ما نيز آن را دوست داريم.
منطقه قبا در فاصله شش کيلومتري جنوب مسجد النبي قرار دارد و از نقاط خوش آب و هواي اطراف مدينه به شمار مي آيد. بنا به نقل روايات بسيار، مسجد قبا مصداق آيه« لمسجد أسس علي التقوي من أول يوم أحق أن تقوم فيه» مي باشد. مسجد قبا نخستين مسجدي است که رسول خدا (ص) آن را بنا کرده است. مسجد قبا يکي از مهمترين و زيباترين مساجد مدينه است.
درباره فضيخ گفته شده است که نام درخت نخل بوده و يا اشاره به مسکري است که از درخت نخل گرفته مي شد. در جريان غزوه بني نضير رسول خدا (ص) در آنجا خيمه اي داشته و بدين مناسبت آن مکان را مسجد فضيخ ناميده اند. مسجد فضيخ در ميان نخلستانها، در شرق مسجد قبا و منطقه عوالي واقع شده است. محل اين مسجد در خيابان عوالي، پيش از مستشفي الوطني قرار دارد.
مسجد الاجابه در شمال بقيع واقع است و با مسجد النبي پانصد متر فاصله دارد. اين مسجد به نام مسجد بنومعاويه هم شناخته مي شود. در منابع شيعه از مسجد مباهله در مدينه ياد شده که اکنون شهرت دارد که همين مسجد الاجابه است.
نخستين مسجد در منطقه غرب مدينه که نزديکترين فاصله رادر حال حاضر با مسجد النبي دارد (حدود پانصد متر) مسجد غمامه يا مصلي که رسول خدا (ص) در آن نماز عيد را برگزار کرده است (مصلي محلي است که براي برگزاري نماز عيد و خارج از حدود شهر در يک فضاي باز ساخته مي شود).
در شمال غربي مدينه، کوهي وجود دارد به نام کوه سلع. درسمت غربي کوه و سپس در پايين آن تعدادي مسجد وجود دارد که آنها را به نام مساجد فتح مي خوانند که مساجد در حال حاضر شش عدد است در همان سمت، مسجدي با نام قبلتين وجود دارد که همراه شش مسجد ديگر هفت مسجد مي شود و به مساجد سبعه، يعني مساجد هفتگانه شهرت يافته است.
مسأله تغيير قبله در پانزدهم شعبان سال دوم هجرت روي داد. تا پيش از آن مسلمانان به سوي بيت المقدس نمازمي خواندند. طعنه يهوديان و دعاي رسول خدا (ص) سبب شد تا خداوند ضمن آيات ???تا ???سوره بقره، تغيير قبله را به سوي کعبه بيان کند. بنابر برخي روايات اين آيات در اين مسجد نازل شد. اين مسجد محرابي در جهت کعبه دارد و محل قبله پيشين آن نيز در داخل مسجد مشخص شده است. مسجد قبلتين در شمال غربي مدينه در فاصله ?/? کيلومتري مسجدالنبي قرار دارد.
مهمترين مسجد از مساجد فتح مسجدي است که به نام مسجد فتح يا مسجد الاعلي و مسجد الاحزاب شهرت دارد و بر روي کوهي قرار گرفته که پشت آن کوه مسير حفر خندق در جنگ احزاب بوده است حضرت در اين مکان براي پيروزي سپاه دعا کردند مساحت مسجد فتح حدود ??متر مربع و ارتفاع آن حدود سه متر است.
در نزديکي مسجد فتح واقع شده و در حال حاضر مسجد حضرت فاطمه (س) داراي ?/? متر طول و حدود ?/? متر عرض است و محراب کوچکي نيز در آن وجود دارد.
از ميان شش مسجد موجود، مسجدي نيز اختصاص به علي بن ابي طالب (ع) دارد. برخي از محققان برآنند مسجدي که اکنون به نام ابوبکر شهرت دارد، همان مسجد علي (ع) است. کما اينکه مسجدي که با نام مسجد علي (ع) شناخته مي شود، مسجد ابوبکر است. اين مسجد نيز بر زميني مرتفع قرار گرفته که با پشت سر گذاشتن چند پله مي توان به آن رسيد مساحت اين مسجد در حدود ???متر مربع است.
اين مسجد داراي شبستان و صحن است و /??? متر طول و ?متر عرض دارد.
مسجدي است که امروزه به نام مسجد ابوذر، صحابي راستگوي رسول خدا (ص)، شهرت داشته و در خيابان ابوذر در فاصله پانصد متري مسجد النبي واقع شده است. نام اصلي اين مسجد، مسجد البحير يا مسجد الاسواف يا مسجد السجده بوده است در روايت آمده که حضرت سجده طولاني در اين مسجد داشته است.
ثنية الوداع به مدخل ورودي شهر اطلاق مي شود، جايي که از مسافران استقبال به عمل مي آيد. مدينه داراي دو ثنيه بوده است، يکي به سمت مکه و ديگري به سوي شام آنچه اکنون باقي مانده و جاي آن مشخص است، مدخل شام است که در جاده احد قرار دارد. در اين مسير، در قسمت غرب آن، کوههاي سلع و ذباب و در سمت راست آن مسجد ثنية الوداع قرار دارد. رسول خدا (ص) در بازگشت از تبوک، در اينجا مورد استقبال قرار گرفت.
اين مسجد در حره سقيا قرار داشته و طبق روايتي، رسول خدا (ص) در آنجا از آب چاه سقيا وضو گرفته و براي مردم مدينه دعا کرده است. همچنين گفته اند که رسول خدا (ص) در مسير حرکت به بدر در آنجا تأمل کرده و پس از سان ديدن از سپاه افراد کم سن و سال را بازگرداند. برخي بر اين باورند که اين مسجد از بين رفته و برخي آن را باقي مي دانند.
مشربه، يعني بستان در اين مکان ماريه قبطيه، ابراهيم فرزند رسول خدا (ص) را به دنيا آورده است. مشربه ام ابراهيم از جاهايي است که در روايت امام صادق (ع) رفتن به آنجا و نماز خواندن در آنجا به عقبة بن خالد توصيه شده و حضرت فرموده است که: «و هي مسکن رسول الله و مصلاه». در حال حاضر آثار بناي مشربه از بين رفته و صورت يک قبرستان باقي مانده است. منابع شيعه، زيارت مشربه ام ابراهيم و نماز خواندن در آنجا تأکيد شده است.
از جمله مساجدي که در قبا بوده مسجد مصبح است. بنا به گفته خياري اين مسجد هنوز باقي است، ساختماني است بدون سقف در کنار مستودعات غسان در قبا، در جنوب غربي مسجد قبا.
مسجدي کوچک در فاصله تقريبي صد متري، در شمال مسجد جمعه با مساحت تقريبي دوازده متر مربع تا سال ????شمسي وجود داشت. اين مسجد از مساجد قديمي مدينه بوده و شايع بوده که دختران بني نجار در اينجا ايستاده و وقتي رسول خدا (ص) وارد قبا شدند سرود طلع البدر علينا رامي خواندند.
در کتابهاي تاريخي آمده است که مسجد رد شمس با مسجد فضيح يکي است و درباره نامگذاري آن به رد شمس يا شمس نيز آمده است که در جريان محاصره قلعه بني نضير، رسول خدا (ص) هنگام عصر به خواب رفت و سرش روي زانوي اميرمؤمنان، علي (ع) بود. نزديک غروب خورشيد بيدار شد و وقتي متوجه گرديد که امام هنوز نماز عصر را نخوانده است از خداوند خواست خورشيد را بازگرداند تا امام نماز بگزارد. اين روايت را به نام حديث رد شمس مي شناسند و جمعي از راويان اهل سنت نيز آن را نقل کرده اند.
از يادگارهاي غزوه احد مسجد الدرع است، مسجدي که سر راه رسول خدا قرار داشت. در تاريخ آمده است که رسول خدا (ص) در آنجا توقف کوتاهي داشته اند و براي نماز (درع و) زره خود را درآوردند. مسجد الدرع که اکنون در اين مسير قرار دارد يادگار رسول خدا (ص) در آنجاست. گفته شده حضرت نماز مغرب و عشاء را در آنجا خوانده و تا صبح روز بعد ماندند. اين مسجد بعدها به نامهايي چون مسجد الدرع، مسجد البدائع و مسجد الشيخين ناميده شده است.
مسجدي را که به نام مسجد مباهله نشان مي دهند، نماينده رويدادي تاريخي و بزرگ است. مباهله در لغت بر يکديگر نفرين و لعنت کردن است. در سال دهم هجرت گروهي از ترسايان نجران (ناحيه اي است در يمن در جنوب عربستان) نزد رسول (ص) آمدند و درباره عيسي (ع) با او گفتگو کردند رسول خدا (ص) فرمود: عيسي بنده خدا و کلمه او بود که آن را بر مريم القا فرمود. گفتند چگونه ممکن است انساني بي پدر به دنيا آيد؟ قرآن در اينباره نازل شد که مثل عيسي، مثل آدم است چون گفتگو دراز گرديد رسول (ص) به حکم خدا فرمود: ما و شما پسران، زنان و خودمان به مباهلت شويم تا لعنت خدا بر دروغگويان باشد.
در آن روز که بيست و چهارم و به قولي بيست و يکم ذوالحجه بود، رسول خدا با علي مرتضي و زهرا و حسن و حسين عليهم السلام بيرون شدند. ترسايان چون هما و جلال آن بزرگواران را ديدند، ترسيدند و از مباهله چشم پوشيدند و با رسول خدا(ص)مصالحت کردند و جزيه پذيرفتند.
اين مسجد با نام مسجد بني دينار نيز شناخته مي شود ابن شبه نوشته است که رسول خدا (ص) بارها در اين مسجد نماز خوانده است اين مسجد اکنون در منطقه اي قرار دارد که آن را مالحه نامند و خانه هاي زيادي اطراف آن را گرفته است.