به گزارش «شیعه نیوز»، شهر قم ظرفیت و پتانسیل عظیمی برای معرفی تفکر شیعه و تمایز آن از دیگر مکاتب و نحله ها به تشنگان مکتب اهل بیت(ع) است. برخی ابنیه و مکانهای فرهنگی و تاریخی گرچه در نظر اول جایی همانند دیگر اماکن هستند و شاید خیلی مورد توجه قرار نگیرند اما با نگاهی عمقی می توان به اهمیت آنها پی برد.
یکی از این اماکن، قبرستان شیخان است که در بین مغازه های کوچک تجاری پیرامونی جای گرفته و کمتر توجه گردشگر و زائری را به خود جلب می کند، جایی که گفته می شود قسمتی از باغ بابلان است، این زیارتگاه بین دو مرکز مقدس واقع شده است، از شمال مشرف به حرم حضرت معصومه(س) و از جنوب مشرف به مسجد امام حسن عسکری(ع) است، مسجدی که با دستور امام حسن عسگری علیه السلام، توسط وکیل ایشان در قم، جناب احمد بن اسحاق اشعری قمی احداث گردید. این مزار که به سبب دفن صحابه و وکلای مورد اعتماد ائمه معصومین(ع) اهمیت یافته در خود علمای بزرگ و جلیل القدری را جای داده است.
حجت الاسلام خویی مدیر مرکز فرهنگی قرآنی شیخان، پی بردن به اهمیت مزار شیخان را در گرو شناخت تاریخ قم دانسته و در این باره می گوید: «قم، از دیرباز در کنار کاشان و آبه، یکی از سه کانون مهم تشیّع در ایران به شمار می رفته است. تاریخ شیعه شدن مردم قم به قرن اول هجری باز می گردد عبدالله و احوص، از فرزندان سعد بن مالک اشعری اولین افراد از خاندان اشعری هستند که در سال ۹۴ هجری قمری برای فرار از تهدید حجاج بن یوسف ثقفی، حاکم خون آشام بنی امیه از کوفه هجرت کردند و رهسپار ایران گردیدند و وارد قم شدند. خاندان اشعری از اشراف و بزرگان شیعه در کوفه به شمار می رفتند که چهره سرشناس این خاندان، سائب بن مالک، برادر سعد بن مالک و عموی عبدالله و احوص می باشد. وی یکی از رجال شیعه در کوفه و سردار شجاع مختار و جانشین وی در اداره شهر کوفه به شمار می رفت و سرانجام در مبارزه با زبیریان به شهادت رسید. اولین کسی که از خاندان اشعری، مذهب شیعه را در قم علنی و رسمی کرد؛ موسی بن عبدالله اشعری بود که در کوفه تربیت شده بود و تشیع را از آنجا وارد قم ساخت به گونه ای که غیر از شیعیان در قم جایگاهی نداشتند و قم به عنوان اولین شهر شیعی در ایران تلقی گردید».
او افزود : «اهمیت قم در قرن سوم هجری به عنوان یکی از حوزه های حدیثی مهم شیعه به جایی رسید که مردم قم در لسان ائمه اطهار(ع) با این عبارات ستایش گردیده اند: «سلام الله علی اهل قم»، «لولا القمیون لضاع الدین»، «هم الفقها»، «اهل الرکوع والسجود» و «اهل الدرایه و الروایه»».
شیخان کبیر کجاست؟
در تاریخ قم، از قسمتی به نام باغ بابلان نام می برند که از نظر موقعیت، ضریح و بارگاه حضرت معصومه(ع) و صحن های اطراف آن، میدان آستانه، خیابان آستانه، خیابان ارم تا چهارراه بازار را شامل می شود، حتی برخی ضریح امامزاده ناصر(ع) که روبروی درب مسجد امام حسن عسکری(ع) است را ملحق به این باغ می دانند که بعدها و در جریان خیابان کشی های جدید در زمان رضاشاه پهلوی از آن قسمت جدا شد. این محوطه وسیع که طبق نوشته «تاریخ قم» در باب مربوط به سادات طالبیه، ده ها تن از امامزادگان در آن مدفون هستند، با عنوان مزار شیخان کبیر یاد می شده است و مزار شیخان امروزی هم شیخان صغیر نامگذاری کرده بودند.
طبق اقوال تاریخی، با ورود حضرت فاطمه معصومه(س) در سال ۲۰۱ هجری قمری به قم و رحلت ایشان در این شهر، موسی بن خزرج اشعری که میزبان آن حضرت بود؛ ایشان را در باغ خویش مشهور به بابلان به خاک سپرد و آن را وقف مزار مسلمین نمود. از این رو بود که به مقبره بابلان مشهور گردید و اهمیت به سزائی کسب کرد و به مرور زمان جمع زیادی از مشایخ و امامزادگان در آن مدفون گردیدند.
علما و محدثین مدفون در شیخان چه کسانی هستند؟
اگر از درب شرقی وارد شیخان شوی مقبره میرزای قمی صاحب کتاب قوانین الاصول، عالم بزرگ دوران فتحعلی شاه قاجار توجه انسان را به خود جلب می کند، جلوی درب و روی دیوار سنگ نبشته ای مربوط به حجت الاسلام والمسلمین شیخ عباس صبائی اولین امام جمعه هشتگرد کرج است که توسط دشمنان در شب شهادت حضرت زهرا(س) در سال ۱۳۸۶ ترور شد.
حجت الاسلام خویی در مورد نخستین کسانی که در این مزار، مدفون شده اند، می گوید: «اینجا در حقیقت مقبره اشعریون بوده است و زکریا بن ادریس اشعری ملقب به ابو جریر قمی از اصحاب امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم السلام متوفای سال ۲۰۱ هجری قمری، مقارن با ورود حضرت معصومه(س) به قم، ظاهرا نخستین کسی است که در اینجا به خاک سپرده می شود.
زکریا بن آدم اشعری وکیل امام رضا و امام جواد(علیهما السلام) از دیگر بزرگانی به شمار می رود که در مزار شیخان مدفون می باشد. سال وفات ایشان را در حدود سال ۲۱۳ هجری قمری تخمین زده اند بنابراین می توان گفت ۱۲ قرن از قدمت مزار شیخان می گذرد. زمان فتحعلی شاه به هنگام دفن میرزای قمی، گنبدی بر فراز مزار این عالم بزرگ شیعه قرار داده شد».
در کنار مقبره میرزای قمی، بقعه دیگری است که در حقیقت متعلق به زکریا بن آدم اشعری وکیل امام رضا و امام جواد علیهما السلام در قم است که عالمان عظیم الشأنی در آن مانند ملا محمد طاهر قمی شیخ الاسلام و امام جمعه قم در عهد سلطان سلیمان صفوی و شیخ اجازه علامه مجلسی و شیخ حر عاملی، آیت الله میرزا ابوطالب قمی و آیت الله سید علیرضا طاهری دامادهای میرزای قمی، آیت الله سید جواد قمی نوه میرزای قمی و شیخ الاسلام قم در دوره قاجار و سید محمد فاطمی قمی پدر قانون نویسی مدنی ایران مدفون هستند.
مقبره دیگری که در کنار بقعه زکریا بن آدم است؛ مقبره آیت الله العظمی میرزا محمد کبیر قمی است. یکی دیگر از مقابر شیخان، مقبره مشهدی اردهالی فرش فروش است که دفتر فرهنگی قرآنی مزار شیخان در همین بقعه واقع است و دوتن از عالمان شیعه به نام های سید نورالدین میلانی فرزند مرجع فقید شیعه، آیت الله العظمی سید محمدهادی میلانی و آیت الله محمدعلی حائری طبسی مؤسس حسینیه کربلائی ها در قم و امام جمعه سابق طبس می باشد.
مقبره چهارم و پنجم قبرستان شیخان در شمال شرقی آن واقع شده است که مقبره محمد حسین فاضل تونی و مقبره عباسعلی شاهرودی است. در مقبره فاضل تونی علاوه بر وی دو تن از علما به نام‌های قاسم اسلامی و سید محمد کاظم موسوی گلپایگانی مدفون هستند. در مقبره عباسعلی شاهرودی، علاوه بر وی و فرزندش حسینعلی مظفری شاهرودی و میرزا محمد مجاهدی تبریزی مدفون هستند.
اما از درب غربی شیخان که رو به خیابان ارم و تقاطع انقلاب باز می شود، وارد این مزار می شوی، مزار دکتر قریب پدر طبّ اطفال در کنار پدرش و نیز عبدالحسین حائری پدر نسخه شناسی ایران توجه تو را به سوی خود جلب می کند. چهار سوی این مزار و در ارتفاع چند متری از زمین، پر شده از تصاویر علما و محدثان بنام شیعه و کمی پائین تر بر روی دیوارها تصاویری از شهدای دفاع مقدس دیده می شود.
وجه تسمیه شیخان
نام «شیخان» برگرفته از «مقابر االشیوخ و العلماء» یعنی مقابر جمعی از اصحاب ائمه علیهم السلام و شیوخ و محدثین والا مقام است.
اهمیت شیخان
مدیر مرکز فرهنگی قرآنی شیخان به سخنی از مرحوم علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار در باب اهمیت مزارات شیعه بویژه مزارات قم اشاره کرده و می گوید: «علامه مجلسی می نویسد که مقابر قم مملو از افاضل و محدثینی است که تعظیم آنها مصداق تعظیم دین و تکریم آنها در ردیف تکریم ائمه معصومین(ع) است».
او در این زمینه به سخنی از امام رضا(ع) اشاره کرد که مدعی است در کتاب کامل الزیارات نقل شده با این مضمون که « ای کسانی که قادر به زیارت ما(معصومین) نیستید، دوستان شایسته ما را زیارت کنید که ثواب زیارت ما برای شما نوشته خواهد شد».
حجت الاسلام خویی مدیر مرکز فرهنگی قرآنی شیخان
مدیر مرکز فرهنگی قرآنی شیخان که ادعا می کند مطالعات فراوانی در زمینه قبور و مزار علما بویژه مزار شیخان داشته و دستی هم در رجال و حدیث دارد، معتقد است: «مزار شیخان بعد از بقیع در مدینه و وادی السلام در نجف اشرف سومین مزار بزرگ جهان تشیع است جایی که از معدود مزارات شیعه به شمار می رود که به علما اختصاص یافته و نامیده شده است».
او با اذعان به دفن بسیاری از علما و محدثین در قبرستان شیخان و محو بودن محل دفن بسیاری از آنها به سبب گذر زمان تصریح کرد: «در سال ۱۳۹۲ هجری قمری توسط مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی، قبور سه صحابه امامان شیعه یعنی زکریا بن آدم، زکریا ابن ادریس و اسحاق بن آدم احیا شد و اگر این قبور توسط این مرجع عالیقدر احیا و شناسایی نمی شد چه بسا همانند دیگر مقابر از بین رفته بود».
حجت الاسلام خویی می گوید: «تا قبل از اینکه مراجع فقید شیعه را در حرم حضرت معصومه(س) دفن کنند، همواره شیخان مکان دفن علما نه فقط قم بلکه علمای ایران و تشیع بوده تا حدی که بسیاری از علما به توصیه مرحوم آیت الله العظمی بروجردی و مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی در شیخان دفن می شدند».
در این مزار، ستارگان درخشان زیادی از علم و معرفت به خاک سپرده شدند که از جمله آنها می توان به میرزا جوادآقا ملکی تبریزی استاد اخلاق امام خمینی، عبدالحسین حائری پدر نسخه شناسی ایران، بانو مجتهده ایروانی صاحب کتاب انوار فقه، شهربانو صفری موسس ۴۰ مکتب عصمتیه در ایران و بحرین، ملامحمدصادق قمی و میرزاعلی شیرازی اشاره کرد.
همچنین این قبرستان، ۷ تن از شهدای حادثه هفتم تیر و ۶۳۵ شهید دفاع مقدس بویژه سردار جعفر حیدریان را نیز در خود جای داده است.
نکته قابل تامل این است که قبور بسیاری از علمای مدفون در شیخان فرسوده و بعضا شکسته شده است. فرسودگی زمان آنچنان بر اینها تاثیر گذاشته که خطوط درج شده روی قبور، کاملا ناخوانا شده است. همچنین برخی دستکاری ها روی قبور را نیز می توان مشاهده کرد به این نحو که قسمتی از نوشته روی قبر را تراشیده و محو کرده اند.
قبور شیوخ و علمای مدفون در شیخان چنانچه بیش از این از لحاظ عمران و آبادانی مورد توجه قرار گیرد، می تواند ظرفیت بسیار عظیمی برای معرفی عالمان شیعه به جهانیان باشد.
لازم است دستگاهها و نهادها با همکاری یکدیگر بیش از این و متناسب با جایگاه و اهمیت این قبرستان، به بهسازی و زیباسازی آن بپردازند به گونه ای که لحظات خاطره انگیزی برای مسافرین و زائرینی باشد که به دلایل مختلف به قم سفر می کنند.
همچنین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری هم می تواند به این گنجینه نه به عنوان قبرستان یا مزار صرف بلکه به عنوان ظرفیتی برای جذب مسافران نگاه کرده و برنامه های مختلفی را در این راستا طراحی و اجرا کند.