حداقل های لازم برای مساله شفاعت

 به گزارش «شیعه نیوز»، آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی به پرسشی درباره شفاعت پاسخ گفته است.

متن پرسش مطرح شده وپاسخ این مرجع تقلید شیعیان بدین شرح است:

پرسش : طبق آیه«وَ اَنْ لَیْسَ لِلْاِنْسانِ اِلاّ ما سَعى»، آنچه موجب نجات خواهد بود، فقط عمل انسان است؛ با این وجود، شفاعتچگونه می تواند موجب نجات باشد؟!
پاسخ اجمالی:
آیات شفاعت برای شفاعت شونده شرایطی را مطرح کرده اند که بدون سعی حاصل شدنی نیستند؛ بنابراین بدون تلاش و کسب شایستگی، شفاعتی هم در کار نخواهد بود. اگر در قیامت شفاعت شفیعى نصیب کسى مى شود، به خاطر یک رشته روحیات و اعمالى است که در این دنیا داشته و شایسته شفاعت گشته است و اگر نصیب دیگر انسان ها نمى شود، به خاطر این است که آنان این نوع زمینه ها را در دنیا فراهم نکرده اند. فراهم سازى زمینه در دنیا «سعى» انسان است که در آخرت از آن میوه مى چیند.

پاسخ تفصیلی:
خداوند در آیه۳۹ سورهنجم می فرماید: «لَیْسَ لِلْاِنْسَانِ اِلَّا مَا سَعَى»؛(برای انسان بهره‏ ای جز سعی و کوشش او نیست).
ممکن است در نگاه اول که با آیه فوق مواجه می شویم، گمان کنیم که این آیهبا مساله شفاعتمتناقض است.
امّا بررسی آیات شفاعت در کنار این آیهچنین پنداری را رد می کند؛ لذا برای رفع این شبهه نیازمند این هستیم که آن را در کنار آیات مربوط به شفاعت بررسی کنیم.
آیاتى که در قرآن پیرامون «شفاعت» بحث مى کنند به چند گروه تقسیم مى شوند:
گروه اول: آیاتى است که به طور مطلق شفاعترا نفى مى کند، مانند آیه۲۵۴ سورهبقره که می فرماید: «اَنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ یَاْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فیهِ وَ لا خُلَّهٌ وَ لا شَفاعَه»؛ (انفاق کنید! پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن خرید و فروش و دوستی و شفاعتی نیست) و آیه۴۸ سورهبقره: «وَ اتَّقُوا یَوْمًا … لایُقْبَلُ مِنْها شَفاعَه»؛ (از آن روز بترسید که … شفاعتدر آن پذیرفته نمی‏ شود).
در این آیات، غیر از ایمانو عمل صالح، همه راه های دیگر قابل تصور برای نجات مجرمین نفی شده اند، به عبارتی: «لَیْسَ لِلْاِنْسَانِ اِلَّا مَا سَعَى»؛ (برای انسان بهره‏ ای جز سعی و کوشش او نیست).
گروه دوم: آیاتى است که «شفیع» را منحصراً خدامعرفى مى کند، مانند آیه۴ سورهسجده که می فرماید: «ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیّ وَ لا شَفیع»؛ (غیر از خداولى و شفیعى ندارید) و آیه۴۴ سوره زمر که می فرماید: «قلْ لِلّهِ الشَّفاعَهُ جَمیعا»؛ (همه شفاعتها مخصوص خدااست).
گروه سوم: آیاتى است که شفاعت را مشروط به اذن و فرمان خدامى کند، مانند آیه۲۵۵ سورهبقره که می فرماید: «مَنْ ذَا الَّذی یَشْفَعُ عِنْدَهُ اِلاّ بِاِذْنِه»؛ (چه کسى مى تواند جز به اذن خدا شفاعتنماید؟) و آیه۲۳ سورهسبا که می فرماید: «وَ لاتَنْفَعُ الشَّفاعَهُ عِنْدَهُ اِلاّ لِمَنْ اَذِنَ لَه»؛ (شفاعت جز براى کسانى که خدااجازه دهد سودى ندارد).
گروه چهارم: آیاتى است که شرایطى براى شفاعتشونده بیان کرده اند؛ گاهى این شرط را «رضایت و خشنودى خدا» معرفى مى کند، مانند آیه۲۸ سورهانبیاء که می فرماید: «وَ لایَشْفَعُونَ اِلاّ لِمَنِ ارْتَضى»؛ (آنها جز برای کسی که خدااز او خشنود است، شفاعت نمی‏ کنند). امام صادق(علیه السلام) نیز در این باره فرموده اند: «فَمَنْ سَرَّهُ اَنْ تَنْفَعَهُ شَفَاعَهُ الشَّافِعِینَ‏ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَطْلُبْ اِلَى اللَّهِ اَنْ یَرْضَى عَنْهُ»(۱)؛ (هر کس دوست دارد مشمول شفاعتگردد باید خشنودى خدارا جلب کند). طبق این آیهو حدیث، شفاعتشفیعان منحصراً شامل حال کسانى است که به مقام «ارتضاء» یعنى پذیرفته شدن در پیشگاه خداوند، رسیده اند.
گاهی شرط آن را گرفتن عهد و پیمان نزد خدامعرفى مى کند، مانند آیه۸۷ سورهمریم که می فرماید: «لایَمْلِکُونَ الشَّفاعَهَ اِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْدا»؛ (آنها هرگز مالک شفاعت نیستند مگر کسی که نزد خداوند رحمان عهد و پیمانی دارد). منظور از این عهد و پیمان ایمان به خداو پیامبران الهى است.
به این ترتیب، داشتنِ عهد و پیمان الهى (یعنى ایمان)، و رسیدن به مقام خشنودى پروردگار، جزء شرایط حتمى شفاعت است و مساله شفاعت از نظر منطق اسلامیک موضوع بى قید و شرط نیست؛ به عبارتی باید حداقل های لازم را بدست آورند.
از طرفی شفاعت شونده باید یک نوع سنخیت، ارتباط و پیوند با شفاعتکنندگان برقرار سازد، تا امکان شفاعتشدن توسط آنها را فراهم کند. خود این کار یک نوع سعى و کوشش انسان در این دنیا است که در روز رستاخیز از آن بهرهخواهد برد.
بر اساس آنچه ذکر شد، معنی آیه«لَیْسَ لِلْاِنْسَانِ اِلَّا مَا سَعَى» این است که انسان باید تلاش کند و خود را تا مرحله ای برساند که شایسته شفاعتشود و بدون این تلاش شفاعتی نخواهد بود؛ اگر شفاعتشفیعى نصیب کسى مى شود، به خاطر یک رشته روحیات و اعمالى است که در این دنیا داشته و شایسته شفاعتگشته است و اگر نصیب دیگر انسان ها نمى شود، به خاطر این است که آنان این نوع زمینه ها را در دنیا فراهم نکرده اند. فراهم سازى زمینه در دنیا سعى انسان است که در آخرتاز آن میوه مى چیند.
البته توجه به این نکته نیز لازم است که درست است که بر اساس این آیهو آیات مشابه آن، استحقاق انسان، بیش از سعى و کوشش او نیست، ولى این مانع از آن نخواهد بود که از طریق لطف و تفضل پروردگار، نعمتهایى به افراد لایق داده شود، «استحقاق» مطلبى است و «تفضل» مطلبى دیگر، همانگونه که حسنات را ده برابر و گاه صدها یا هزاران برابر پاداش مى‏ دهد، از طریق شفاعتنیز بندگان را از لطف و رحمت خویش برخوردار می کند.(۲)

پی نوشت:
(۱). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب، محقق/ مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ هـ ق، ج ‏۸، ص ۱۱.

(۲). ر.ک: تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ هـ ش، چاپ سی و دوم، ج ۱، ص ۲۲۶. (ذیل آیات ۴۷ و ۴۸ سوره بقره).