زندگینامه
ابوعبدالله محمد بن محمد بن النعمان ملقب به شیخ مفيد و معروف به ابن معلم يكي از اكابر فقها و متکلمین شيعه در سده چهارم و پنجم هجري، در يازدهم ذىقعده و در سالروز ميلاد حضرت ثامن الحجج على بن موسى الرضا(ع) در سال 336 قمری، تقريبا هفت سال پس از غيبت کبري، در منطقه سويقه از توابع عکبري در شمال بغداد ديده به جهان گشود و پس از صرف بیش از هفتاد سال از عمر با برکت خود در راه تبیین مباحث اسلامی، سرانجام در سوم رمضان المبارك سال 413 وفات کرد. و بعد از اینکه سید مرتضی بر جسد مطهرش نماز گذارد در خانه اش به خاک سپرده شد و بعد از چند سال پیکر پاکش را کنار مرقد حضرت امام موسی کاظم(علیه السلام) انتقال دادند.
شیخ مفید در رشته هاى مختلف تلاش فراوان به خرج داد و نزديك به دويست اثر كه مى توان گفت دائره المعارفى از تشيع را در خود دارند، تاليف كرد. نجاشي كه يكي از شاگردان بزرگ مكتب اوست، یکصد و هفتاد جلد كتاب از تاليفات شيخ را ذكر كرده است و به طور كلي آثار وي را در سه دسته فقه، علوم قرآني و علم كلام و عقايد طبقه بندي كرده است. از جمله کتابهای مهم ایشان عبارت است از: المقنعه ( یک دوره کامل فقه)، الاعلام (شرح احکام مورد اتفاق شیعه)، المسائل الصاغیه(رد اتهامات بر شیعه)، امالی(حاوی احادیثی از معصومین در دویست مبحث)، ارشاد(تاریخ ائمه)، افصاح (فلسفه امامت و رهبری)، نکت الاعتقادیه (اصول دین)، اصول فقه، عیون، محاسن و... .
این نوشتار بر آن است که دیدگاه بزرگان و دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان راجع به شیخ مفید را مورد بررسی قرار داده تا خوانندگان نیز به عظمت علمی و معنوی آن عالم عامل پی ببرند.
دانشمندان شیعه و شیخ مفید
شیخ طوسی دررجال خود می‌نویسد: محمد بن محمد بن نعمان، دانشمندی بزرگ و موثق است. و همچنین در کتاب فهرست اینگونه می‌گوید: محمد بن محمد بن نعمان ابوعبدالله مفید معروف به ابن معلم از متکلمان طایفه امامیه است. در زمان او ریاست علمی و دینی شیعه به وی منتهی گشت. در علم فقه و کلام بر هر کس مقدم، فکرش عالی، ذهنش دقیق، و دانشمندی حاضرجواب بود. نزدیک به دویست جلد کتاب بزرگ و کوچک دارد و فهرست کتابهایش مشهور است.
نجاشی شاگرد نامی دیگرش در رجال خود پس از ذکر نام و نسب او تا «یعرب بن قحطان» جد نژاد عرب می‌نویسد: استاد ما رضی‌الله عنه است. جایگاه والای او در فقه و کلام و روایت و وثاقت و دانش مشهورتر از آنست که وصف شود.
ابن شهر آشوب از وی چنین یاد می‌کند: شیخ مفید، ابوعبداله محمد بن نعمان حارثی بغدادی عکبری... شاگرد ابوجعفر ابن قولویه، و ابوالقاسم علی بن محمد رفاء، و علی بن ابی‌الجیش بلخی بود. حضرت صاحب‌الزمان او را مقلب به شیخ مفید نمود.
علامه حلی نیز اینگونه می‌نویسد: محمد بن محمد بن نعمان مکنّی به ابوعبدالله و ملقب به مفید است. مفید معروف به ابن‌المعلم بود و از بزرگترین مشایخ شیعه و رئیس و استاد آنهاست. کلیه دانشمندان ما که بعد از وی آمده‌اند از دانش او استفاده نموده‌اند. فضل و دانش او در فقه و کلام و حدیث مشهورتر از آن است که به وصف آید. او موثق‌ترین و داناترین علمای عصر خود بود. ریاست علمی و دینی طایفه شیعه امامیه در زمان او به وی منتهی گشت.
شهید قاضی نورالله شوشتری در کتاب فارسی خود مجالس‌المومنین سخن مفصل خود پیرامون شخصیت او را بدین‌گونه آغاز می‌کند: ... افادت پناهی که عقل مستفاد از قوت قدسیه او مستفید، و فکر فلک‌پیمای او با ملا اعلی در گفت‌وشنید بود. مجتهدی قدسی‌ضمیر، و متکلمی نحریر، شاهبازی تیزآهنگ، و بدیهه‌پردازی فیروزچنگ، اشاعره از سطوت مناظره او در کنج اعتدال، و حال ارباب اعتزال از دهشت مباحثه او مانند.
علامه بحر العلوم نیز می گوید: «محمد بن محمد بن نعمان ابوعبدالله مفید، استاد استادان بزرگ و رئیس روسای ملت اسلام، گشاینده درهای تحقیق با اقامه دلیل و برهان با بیان روشن خویش، سرکوبگر فرقه‌های گمراه، دانشمندی که تمامی جهات فضل و دانش در وی گرد آمده و ریاست علمی و دینی به او منتهی گشته بود.
خلاصه کلیه دانشمندان بر مقام عالی وی در دانش و فضل و فقه و عدالت و وثاقت و جلالت قدرش اتفاق‌نظر دارند. او دارای خوبیها و فضایل فراوان از جمله تیزبینی، هوش، حاضرجوابی و توثیق بوده است.
دانشمندان اهل سنت و شیخ مفید
ابن ندیم که از معاصران شیخ مفید بوده و مانند او در بغداد میزیسته در فهرست خود نوشته است: ابن المعلم، ابوعبدالله ریاست متکلمین شیعه در عصر ما به وی رسیده است. او در علم کلام (عقاید و مذاهب) به روش مذهب شیعه بر همه کس پیشی دارد. دانشمندی باهوش و بافر است. من او را دیده‌ام، دانشمندی عالیقدر است... .
در جای دیگر می‌نویسد: ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان، ریاست وی بر اصحاب خود از شیعه امامیه در فقه و کلام و آثار، در زمان ما به وی منتهی گشته است. ولادت او در سال 338 هجری روی داده است.
ابن جوزی دانشمند مشهور که او نیز هم‌عصر شیخ مفید بوده در وقایع سال 413 قمری می‌نویسد: محمد بن محمد بن نعمان ابوعبدالله معروف به ابن معلم، پیشوای شیعه امامیه و دانشمند آنها بود، و کتابها بر اساس مذهب آنان تصنیف کرده است. سیدمرتضی از جمله شاگردان اوست. ابن معلم مجلس مناظره‌ای در خانه‌اش منعقد ساخته بود که در آن عموم دانشمندان گرد می‌آمدند، او در نزد امرای اطراف که متمایل به مذهب وی بودند، مقامی عالی داشت. در ماه رمضان این سال وفات یافت. سیدمرتضی او را مرثیه گفت.
شیخ عبدالله یافعی در مرآت‌الجنان ضمن وقایع سال 413 و دانشمندانی که در آن سال درگذشته‌اند می‌نویسد: در این سال وفات یافت دانشمند شیعه و پیشوای رافضه صاحب تصانیف بسیار، رئیس آنها معروف به مفید و ابن‌معلم وی در کلام و فقه و جدل استاد فرزانه بود. او در دولت آل بویه با طرفداران هر مسلک و عقیده‌ای با جلالت و عظمت مناظره می‌کرد.
ابن ابی‌طی می‌گوید: وی از مستمندان دستگیری بسیار می‌کرد، فروتنی و خشوع وی زیاد، و نماز و روزه‌اش فراوان، و لباسش زبر بود. گاهی عضدالدوله نیز شیخ مفید را زیارت می‌کرد. مفید شیخی متوسط القامه، لاغر اندام و گندم‌گون بود. هفتاد و شش سال زندگی کرد. بیش از دویست کتاب تصنیف کرده است. ماجرای جنازه او مشهور است. زیرا هشتاد هزار نفر از رافضیان و شیعیان او را تشییع کردند. خدا اهل تسنن را از شرّ او آسوده گردانید! وفات او در ماه رمضان اتفاق افتاد.
ابن حجر عسقلانی نیز می نویسد: دانشمند بزرگ رافضه(شیعه) ابوعبدالله بن معلم، صاحب تصانیف بدیع است که دویست کتاب می‌باشد. او به خاطر عضدالدوله قدرتی بزرگ داشت. هشتاد هزار رافضی(شیعه) جنازه او را تشییع کردند. در سال 413 وفات یافت. خطیب بغدادی نوشته است مفید کتابهای بسیاری در گمراهی شیعه! و دفاع از اعتقاد آنها و نکوهش از صحابه و تابعین و ائمه دین و مجتهدین نوشته است. او با کتابها و نظریاتش بسیاری را گمراه ساخت! تا این که خداوند اهل تسنن را با مرگ وی آسوده گردانید." سپس ابن حجر می‌گوید: مفید بسیار پارسا و فروتن و پاسدار علم بود. گروهی از دانشمندان از محضرش برخاستند، و در بزرگداشت مکتب تشیع جایگاهی عالی یافت، تا جایی که گفته‌اند او بر هر دانشمند بلندقدری منت دارد. پدرش در واسط معلم بود، و مفید در آنجا متولد گردید. بعضی هم گفته‌اند در عکبرا متولد شده است. می گویند عضدالدوله برای ملاقات او به خانه‌اش می‌رفت و هرگاه بیمار می‌شد به عیادتش می‌شتافت. شریف ابویعلی جعفری داماد مفید گفته است: مفید جز اندکی از شب را نمی‌خوابید. سپس برمی‌خاست و به نماز می‌ایستاد، یا مطالعه می‌کرد، یا مشغول تلاوت قرآن می‌گشت.
دانشمندان غیر مسلمان و شیخ مفید
به طور اجمال نظریاتی که خاورشناسان درباره شیخ مفید ارائه کرده اند عبارت است از:
1 – شیخ مفید، بزرگترین رهبر شیعه در عصر خود بوده است. 2 – کلام و عقائد شیعه در عصر شیخ مفید تدوین و بیان شد. 3 – شیخ مفید، نماینده گرایش عقلی در مذهب شیعه اثنا عشری می باشد. 4 – شیخ مفید تحت تاثیر معتزله و مقابله با او بوده است. 5 – مفید، الهام بخش علمای شیعه پس از خود بوده است.
در اینجا به چند نمونه از نقل قولهای دانشمندان غیر مسلمان درباره شیخ مفید اشاره ای خواهیم داشت:
دائرة المعارف اسلام
این دائرة المعارف در شهر لیدن در هلند به چاپ رسیده و هدف عمده آن شناخت اسلام برای مقابله با خطر هجوم ترکهای مسلمان به اروپا بود. در این دائره المعارف آمده است:
مفید ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان حارثی ابن معلم نیز خوانده می شود، یکی از علمای اثناعشریه در بغداد در زمان حکومت آل بویه در اواخر سال 333 یا 338 قمری متولد شد و نسب او به یک خاندان قرشی می رسید و چنانکه لقب دوم او نشان می دهد به خاطر دانش خود محترم بود لقب او نشانه آن است که وی استادی گردید که همه علمای قرون بعدی از او بهره مند گشتند او در مسائل سیاسی کمتر فعال بود ولی مولف برجسته ای به شمار می آمد. رساله او اغلب در پاسخ سوالاتی است که از موصل، جرجان، دینور، رقه، خوارزم و مصر به او رسیده است. مفید رساله هایی نیز بر رد جعفر بن حرب، ابن کلاب، کرابیسی، معتزله، زیدیه، پیروان حلاج، حنابله، جاحظ و عثمانیه نوشت. شمار تالیفات او تقریبا به دویست اثر می رسد. گذشته از آنها که در کتابخانه های اروپا نگهداری می شود، آثار مخطوطی نیز در کتابخانه های شیعه وجود دارد. در میان آنها رساله هایی در فقه و اصول مانند اجماع و فروع مثلا احکام ارث و حج و نیز در مفاهیم فلسفی مثل غیب گویی، صفت حادثیت و... وجود دارد. او بیشتربه مسائل تشیع می پرداخت و چنانکه عناوین برخی از کتابهای وی و تاثیرش بر مولفین بعدی نشان می دهد مسائل نبوت مانند مساله عاطفی ایمان ابوطالب برای شیعه، امامت علی (علیه السلام) و برتری امامان بر فرشتگان را مورد بررسی قرار داد. مفید طبعا به مسائل ویژه اثنا عشریه مانند غیبت امام، تحریم ذبیحه اهل کتاب نیر پرداخته است. او همچنین مناسک ویژه ای برای زائرا ن اماکن مقدسه شیعه نوشته است.
آنا کیس لمبتون
این نویسنده انگلیسی مدتی در ایران بوده و در مسئولیتهای گوناگون از جمله وابسته مطبوعاتی سفارت انگلیس در ایران به کار مشغول بوده و یک بار نیز توسط محمدرضا شاه از ایران اخراج گشته است. ایشان در مطالعات ایران شناسی استاد و دارای تالیفاتی نیز می باشد.
خانم لمبتون با سیری که در کتاب اوائل المقالات شیخ مفید داشته است، عقیده عصمت ائمه و لزوم آن و نیز اسامی ائمه تا امام دوازدهم و دیدگاه های مختلفی درباره امامت در زمان شیخ مفید را نقل می کند و سپس به بررسی نظریه لطف از دیدگاه شیعه و نیز نقش فقها در هدایت و اداره حکومتهای شیعی می پردازد. و خلاصه شیخ مفید را یکی از برجسته ترین فقها و متکلمان شیعه و در ردیف علمای طراز اول شیعه در قرن چهارم و پنجم می شناسد.
مارتین مکدرموت
این نویسنده بریتانیایی در سال 1971 میلادی در آمریکا تحقیقات خود درباره نظریات کلامی شیخ مفید به پایان رسانده و در کتابی منتشر ساخته است که در زبان فارسی به نام اندیشه های کلامی شیخ مفید ترجمه شده است.
این نویسنده درباره شیخ مفید می نویسد: شیخ مفید در زمان خود یکی از بزرگترین علمای شیعه دوازده امامی به شمار می رفت و مذهب معتزله با او تقابل داشت... و این درست واضح می کند که او با یکی از معتزلین به نام عبد الجبار که همزمان وی بوده است، اختلاف رای داشت، و مقام عالی شیخ مفید در علم کلام نزد شیعه بعد از مقارنت کردن با استاد خود ابن بابویه قمی و شاگردش سید مرتضی معلوم خواهد شد.
بطرس البستانی
این نویسنده مسیحی لبنانی در کتاب دائرة المعارف خود می نویسد: ابن المعلم، عبارت است از ابو عبدالله محمد بن نعمان بغدادی که او را شیخ مفید می نامند. در دولت آل بویه مقامی والا داشت و عضد الدوله برای دیدار او به خانه اش می آمد. وی هفتاد و شش سال زندگی کرد و نوشته های فراوانی دارد. او بسیار متواضع و اهل عبادت بود و به هنگام وفاتش حدود هشتاد هزار نفر از شیعیان او را تشییع کردند.
دومینیک سوردل
این نویسنده طی مقاله ای تحقیقات خود را درباره شیخ مفید نوشته است. که این نوشتار یکی از بلندترین مقالات از نوع خود می باشد و در هشتاد صفحه به زبان فرانسه دیدگاه شیخ مفید درباره امامیه را مورد بررسی قرار داده است.
منابع تحقیق:
دائرة المعارف الاسلام.
کیهان اندیشه، شماره چهل و ششم.
معالم العلماء، ابن شهر آشوب، تهران، فردین.