شیعه نیوز: روش تشویق و تنبیه روشی است نیکو در برانگیختن به سوی مراتب کمال حقیقی و دور نمودن از مراتب غفلت و ظلمت. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در رسالت تربیتی خود، مردمان را با راغب ساختن و شایق نمودن به سوی حق برانگیخت، و با هشیار ساختن و ادب نمودن از هلاکت دور ساخت. امیر مؤمنان علیه السلام در این باره فرموده است: طبیب دوار بطبه، قد أحکم مراهمه، و أحمی مواسمه، یضع ذلک حیث الحاجه الیه، من قلوب عمی، و آذان صم، و ألسنه بکم، متتبع بدوائه مواضع الغفله، و مواطن الحیره / او طبیبی بود که به وسیله طب و معالجه خویش (برای بهبودی امراض مهلک و بیماریهای گوناگون در میان مردم) همواره گردش می کرد، و مرهمهایش را به خوبی آماده ساخته و ابزارها را سرخ کرده و تافته بود. آن را به هنگام حاجت بر دلهایی می نهاد که از دیدن حقایق نابینا بود و گوشهایی که بر شنیدن حق ناشنوا بود و زبانهایی که در بیان حق گنگ بود. با داروی خود دلهایی را می جست که در غفلت و حیرت فرو رفته بود.”
"مشرب مهر، روشهای تربیت در نهج البلاغه” عنوان کتابی است به قلم دکتر مصطفی دلشاد تهرانی، پژوهشگر دینی. در این کتاب مولف کوشیده است تربیت نفس و رسیدن به صلح و آرامش درون را از منظر امام علی علیه السلام در نهج البلاغه بازگو کند و روش مراقبت از نفس در برابر هر آنچه درون آدمی را به آشوب و ویرانی می کشاند بازگو کند اما با این همه در اثنای بحث گاه از بزرگان معاصر یا آیات و روایات هم بهره برده تا بحث خود را کامل تر به روی علاقمندان عرضه کند. آنچه در ادامه می آید سلسله بحث هایی در این باره است.
بشارت و انذار دو بال به سمت کمال
تشویق به معنای برانگیختن، به شوق آوردن، راغب ساختن و شایق کردن است،و تنبیه به معنای بیدار کردن، آگاه کردن، هشیار ساختن و ادب کردن است؛و روش تشویق و تنبیه به کار گرفتن آدابی است برای تحقیق این معنا در آدمی؛ یعنی آدابی برای برانگیختگی و بازدارندگی برای شکوفا شدن استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق، چنانکه امیر مؤمنان علی علیه السلام درباره نقش پاداش و کیفر الهی در تربیت آدمی فرموده است:
"ان الله سبحانه وضع الثواب علی طاعته، و العقاب علی معصیته، ذیاده لعباده عن نقمته، و حیاشه لهم الی جنته / همانا خدای سبحان پاداش را بر طاعت و کیفر را بر معصیت خود قرار داده است تا بندگانش را از عذاب خویش باز دارد و به سوی بهشت روانه سازد.”
پیام آوران الهی مردمان را با بشارت و انذار به سوی مقصد کمال راه می بردند و شأن پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز این بود، چنانکه امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: "فان الله جعل محمدا – صلی الله علیه و آله – علما للساعه، و مبشرا بالجنه، و منذرا بالعقوبه / همانا خداوند محمد صلی الله علیه وآله را نشانه ای ساخت برای قیامت و مژده دهنده به بهشت و ترساننده از عقوبت.”
أمین وحیه، و خاتم رسله، و بشیر رحمته، ونذیر نقمته / امین وحی اوست و خاتم فرستادگانش، رحمت او را مژده دهنده و از کیفر او ترساننده.
حتی بعث الله محمدا – صلی الله علیه و آله – شهیدا و بشیرا و نذیرا / تا اینکه خداوند محمد صلی الله علیه وآله را برانگیخت؛ گواهی دهنده، مژده رساننده و ترساننده.
هنر مربی برانگیختن و باز داشتن است
هنر مربی برانگیختن و باز داشتن است؛ یعنی هنر شایق کردن به اتصاف به کمالات حقیقی و هشیار نمودن در دوری از آنچه موجب تباهی است؛ و در این باره باید میان نیکان و بدان، و شایستگان و ناشایستگان فرق گذاشت و با هر یک به تناسب وضع و حالش رفتار نمود و به وسیله تشویق و تنبیه مناسب آنان را راه نمود، چنانکه امیر مؤمنان علی علیه السلام در عهد نامه مالک اشتر فرمود: "و لا یکونن المحسن و المسی ء عندک بمنزله سواء، فان ذلک تزهیدا لأهل الاحسان فی الاحسان، و تدریبا لأهل الاساءه علی الاساءه! و ألزم کلا منهم ما ألزم نفسه / هرگز نباید نیکوکار و بدکار در نزد تو یکسان باشند، که آن، رغبت نیکوکار را در نیکی کم کند، و بدکار را به بدی وادار نماید، و هر یک از ایشان را مطابق کارش جزا ده.
تعبیر امیرالمومنین (ع) از طبابت روحی رسول الله (ص)
روش تشویق و تنبیه روشی است نیکو در برانگیختن به سوی مراتب کمال حقیقی و دور نمودن از مراتب غفلت و ظلمت. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در رسالت تربیتی خود، مردمان را با راغب ساختن و شایق نمودن به سوی حق برانگیخت، و با هشیار ساختن و ادب نمودن از هلاکت دور ساخت. امیر مؤمنان علیه السلام در این باره فرموده است: طبیب دوار بطبه، قد أحکم مراهمه، و أحمی مواسمه، یضع ذلک حیث الحاجه الیه، من قلوب عمی، و آذان صم، و ألسنه بکم، متتبع بدوائه مواضع الغفله، و مواطن الحیره / او طبیبی بود که به وسیله طب و معالجه خویش (برای بهبودی امراض مهلک و بیماریهای گوناگون در میان مردم) همواره گردش می کرد، و مرهمهایش را به خوبی آماده ساخته و ابزارها را سرخ کرده و تافته بود. آن را به هنگام حاجت بر دلهایی می نهاد که از دیدن حقایق نابینا بود و گوشهایی که بر شنیدن حق ناشنوا بود و زبانهایی که در بیان حق گنگ بود. با داروی خود دلهایی را می جست که در غفلت و حیرت فرو رفته بود.
بنابراین روش تشویق و تنبیه، علم و هنر انگیختن و باز داشتن است که در میدان عمل به شناخت، محبت، ظرافت و دقتی طبیبانه نیاز دارد تا نقش خود را در تربیت به درستی ایفا نماید.
تشویق و قدردانی نیروهای خفته آدمی را بر می انگیزد
تشویق عاملی است در برانگیختن آدمیان به سوی اهداف تربیت، و نیز وسیله ای برای تقویت انسان در خیرها و ترغیب به تلاش بیشتر و فراهم کردن نشاط لازم در تربیت. امیر مؤمنان علی علیه السلام در این باره به ماک اشتر چنین فرموده است: و واصل فی حسن الثناء علیهم، و تعدید ما أبلی ذووا البلاء منهم؛ فان کثره الذکر لحسن أفعالهم تهز الشجاع، و تحرض الناکل، ان شاء الله/ آنان را به نیکویی یاد کن و پیوسته تشویقشان نما و کارهای مهمی را که انجام دهنده اند بر شمار؛ زیرا یاد کردن کارهای نیک آنان، دلیرشان را (به کوشش و حرکت بیشتر) برانگیزاند و از کار مانده را به خواست خدا (به کار و تلاش) ترغیب نماید.
در تربیت انسان، اصل بر تشویق و ترغیب است؛ زیرا انسان به فطرتش که عشق به کمال مطلق و انزجار از نقص است، مایل به کمالات و نیکویی و دوستدار تشویق و قدردانی است و بر این اساس بهترین روش در برانگیختن انسانها به سوی کمال و دور کردن از نقص، تشویق و قدر دانی است، نه تنبیه و مجازات؛ و تنبیه و مجازات فقط آن هنگام به کار گرفته می شود که روشهای دیگر نتیجه ندهد و چاره ای جز آن برای بیداری و هشیاری آدمی، و درمان و سامان انسان نباشد.
با توجه به اینکه در تربیت باید اصل بر تشویق و قدر دانی باشد، امیر مؤمنان علی علیه السلام فرموده است:
ضادوا الشر بالخیر / به وسیله خوبی با بدی بستیزید. ضادوا القسوه بالرقه / از راه نرمی و مدارا با سخت دلی بستیزید. ضادوا الاساءه بالاحسان / به وسیله نیکی با بدی بستیزید.
نقش تربیتی مثبت تشویق و قدردانی فقط بر نیکوکاران نیست، بلکه در صورت اصل قرار دادن تشویق و قدر انی و فضایی از رحمت و محبت، می توان بدکاران را نیز – با توجه به فطرت ایشان – به درستی و نیکی متمایل ساخت و این خود روشی نیکو در بیداری و هشیاری آنان است، چنانچه امیر مؤمنان علیه السلام در حکمتی نورانی فرموده است: ازجر المسی ء بثواب المحسن / گنهکار را به وسیله پاداش دادن به نیکوکار تنبیه کن.
تشویق و قدردانی نیروهای خفته آدمی را بر می انگیزد و میل به تلاش و شادابی را فراهم می سازد و این بهترین زمینه سیر دادن انسان به سوی مطلوب تربیت است؛ به بیان امیر مؤمنان علیه السلام: من اشتاق أدلج /
هر که مشتاق باشد، اول شب به راه افتد.
روش تشویق راهی است برای ایجاد اشتیاق، و تا این اشتیاق فراهم نشود، انسان از آنچه از تربیت حقیقی دورش می سازد، دست بر نمی دارد و با پای خود به سوی مقصد کمال نمی رود.
من اشتاق الی الجنه سلا عن الشهوات / هر که مشتاق بهشت باشد، خود را از شهوتها دور نگه می دارد.