شیعه نیوز: «دعا» به معناى فرا خواندن چیزى است به سوى خود با آواز و یا سخن. ابن فارس در تبیین معناى ریشه این واژه مى‌گوید:
«هو أن تمیلَ الشى ءَ إلیکَ بصوتٍ وکلامٍ یکون منک».
بر پایه این سخن، اصل در «دعا»، خواندن با صوت و لفظ است و اعم از «ندا» است؛ زیرا «ندا» اختصاص به باب الفاظ و اصوات دارد؛ ولى «دعا» مى‌تواند با لفظ باشد و مى‌تواند با اشاره و امثال آن.
حقیقت دعا از نگاه قرآن، احساس عبودیت انسان در برابر آفریدگار خود و طلب قرب و رحمت آفریدگار از طریق پرستش اوست و لذا از این حقیقت، ابتدا با واژه «دعا» و سپس با واژه «عبادت» تعبیر مى‌نماید.
همچنین همه احادیثى که دعا را مغز عبادت توصیف مى‌کنند یا عین عبادت مى‌دانند، اشاره به حقیقت مفهوم دعا دارند.
در اهمیت دعا همین بس که روح و مغز عبادت است و به همین دلیل، سودمندتر از قرائت قرآن و بلکه با فضیلت‌تر از همه عبادات، شمرده شده است.
دعا، کلید رحمت الهى، مایه تقرّب به خدا و موجب تأمین خواسته‌ها، دور ماندن از شیطان و حیات جان است.
* مفهوم دعاى خداوند
خداوند متعال، وعده داده است که دعاى نیایشگران را اجابت کند؛ لیکن تحقّق این وعده، منوط به تحقّق حقیقت دعا از سوى دعاکننده است.
به طور کلى، واژه «دعا»، گاه در مورد خداوند متعال به کار مى رود و گاه در مورد انسان. دعاى خداوند متعال، دو گونه است:
الف ـ دعاى تکوینى
دعاى تکوینىِ خداوند متعال، به معناى ایجاد چیزى است براى هدفى خاص، چنان که گویا آنچه ایجاد مى شود، به آنچه خداوند مى خواهد، دعوت مى گردد، مانند این سخن خداوند متعال: «یَوْمَ یَدْعُوکُمْ فَتَسْتَجِیبُونَ بِحَمْدِهِ» روزى که شما را فرا مى‌خوانَد و شما با حمد او، اجابت مى‌کنید».
بدین معنا که خداوند، در قیامت، انسان ها را تکوینا به زندگى اخروى دعوت مى کند و آنان با زنده شدن پس از مرگ، دعوت او را اجابت مى نمایند.
ب ـ دعاى تشریعى
دعاى تشریعى خداوند، عبارت است از مکلّف کردن مردم به انجام دادن آنچه خداوند، واجب کرده و ترک آنچه تحریم نموده است. در حقیقت، تکلیف، فرا خواندن مکلّف به اطاعت اوامر و ترک نواهى الهى است، مانند این سخن خداوند عز و جل:
«أَفِى اللهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُم مِّن ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرَکُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى.» مگر درباره خدا ـ پدیدآورنده آسمان ها و زمین ـ تردیدى هست؟ او شما را دعوت مى کند تا پاره اى از گناهانتان را بر شما ببخشاید و تا زمان معیّنى، شما را مهلت دهد».
به سخن دیگر، دین، پیام تکامل انسان است که خداوند متعال، انسان را بِدان دعوت مى‌کند تا از طریق اجراى آن در زندگى، هدف از آفرینش خود را دریابد.
* مقدمات اجابت دعا
روایت شده است که از پیامبر خدا درباره اسم اعظم سؤال کردند. ایشان فرمود: «کُلُّ اسمٍ مِن أسماءِ اللهِ، فَفَرِّغ قَلبَکَ عَن کُلِّ ما سِواهُ، وَادعُهُ بِأَیِّ اسمٍ شِئتَ.» هر اسمى از نام‌هاى خداست؛ پس دلت را از هر چه غیر اوست، فارغ کن و او را به هر اسمى که مى‌خواهى بخوان.
بر این اساس، اصلى‌ترین مقدمه اجابت دعا، داشتن حال انقطاع و تهى‌کردن دل از امید به غیر خداست و هر چه این حال در نیایشگر تقویت شود، دعاى او به اجابت نزدیکتر مى‌شود؛ بلکه اگر چنین حالى به انسان دست دهد، بدون دعا نیز خواسته او تأمین مى‌گردد، بدین جهت، بسیارى از امورى که تحت عنوان آداب دعا و یا شروط اجابت آن در این مجموعه خواهد آمد، در حقیقت، زمینه ساز پدید آمدن حال دعاست.
* بافضیلت‌ترین مکان‌ها براى دعا
۱ـ مکّه و مسجد الحرام
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس روزه و عبادت ماه رمضان را از آغاز تا انجامش، در مکّه باشد، خداوند براى او، [ثواب] یکصد هزار ماه رمضان در غیر مکّه مى‌نویسد... و براى هر روز، یک دعاى پذیرفتنى خواهد داشت.
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که دنیا و آخرت را مى خواهد، رهسپار این خانه (کعبه) شود؛ زیرا هیچ بنده‌اى به آنجا نرود و حاجتى دنیوى از خدا نخواهد، مگر آن که خداوند، آن را به او مى‌دهد و هیچ امر اخروى نخواهد، مگر آن که برایش ذخیره مى‌سازد.
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دست‌ها جز در هفت جا (به دعا) بلند نمى‌شوند ۱: هنگام شروع نماز، هنگام داخل شدن به مسجد الحرام و دیدن خانه [ى کعبه]، هنگام ایستادن بر صفا، هنگام ایستادن بر مَروه، هنگام وقوف با مردم در شامگاه عرفه، و در جمع ۲ و مقامین، و هنگام رَمى جَمْره.
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در بیان بهترین جاهاى دعا ـ: دست ها در چند جا [به دعا] بلند مى‌شوند: در نماز، هنگام دیدن کعبه، در بالاى صفا و مروه، در شامگاه عرفه، در جمع، در دو جمره ۳ و براى [نماز] میّت.
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر بنده‌اى وضو سازد و سپس، حجر [الأسود] را استلام کند و بعد، دو رکعت نماز در مقام ابراهیم بخواند، آنگاه برگردد و دستش را بر در کعبه بگذارد و حمد خدا را بگوید، هر چه از خدا بخواهد، به او عطا مى‌کند، إن‌شاء‌الله!
۲ـ عرفات در روز عرفه
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال، در این جمع شما، به شما لطف کرده است. گنهکارتان را به خاطر نیکوکارتان مى‌بخشد و به نیکوکارتان، آنچه درخواست کند، عطا مى‌فرماید. به نام خدا، حرکت کنید.
امام على علیه السلام: شامگاه عرفه که شد، پیامبر خدا ایستاد و رو به مردم کرد و فرمود: «درود بر میهمانان خدا (این جمله را سه مرتبه فرمود)؛ آنان که هر گاه از خدا درخواست کنند، خداوند، عطایشان مى‌فرماید!».
موانع اجابت دعا
بدیهی است دعا در مکان‌های ذکر شده به اجابت نزدیکتر است اما دلیل بر اجابت صد درصد نیست.
احادیثى را که تحت عنوان «موانع اجابت دعا» آمده‌اند، مى‌توان به دو بخش تقسیم کرد:
۱. آنچه بر اساس حکمت الهى، مانع اجابت دعاست، مانند این که نیایشگر از خداوند متعال، چیزى را مى‌خواهد که به زیان اوست.
۲. گناهان. البته برخى از کارهاى ناشایسته مانند: نافرمانى والدین و قطع رَحِم، نقش بیشترى در جلوگیرى از اجابت دعا دارند.
تأثیر توجه دعاکننده به آداب دعا و عوامل اجابت آن در تحقق خواست وى و نیز نقش موانع اجابت دعا در عدم تحقق آن، به صورت اقتضاست، نه علّیت تامه؛ یعنى غالباً و معمولاً این طور است که با رعایت آداب دعا و فراهم شدن عوامل استجابت، دعا مستجاب مى‌شود و با ظهور موانع استجابت نیز تأثیر دعا از بین مى‌رود؛ امّا مطلقا و همیشه چنین نیست و ممکن است با وجود برخى از موانع، باز هم دعا مستجاب گردد و در واقع، برخى از مقتضیات، بر برخى از موانع، غلبه نمایند.
پی‌نوشت:
۱ـ ظاهرا مقصود، آن است که این هفت جا در مکّه و حوالى آن، مکان اجابت دعا هستند.
۲ـ همان مُزدَلَفه است.
۳ـ جَمره اُولى و وُسطى.