مقام علمی
شهید اول دوران کودکی را در زادگاهش سپری نمود و در این ایام از محضر پدر استفادههای علمی برد و مقدمات علوم دینی و فقه را آموخت. همچنین ریاضی را نیز نزد عموی پدرش "شیخ اسدالدین جزینی" فراگرفت.
وقتی محمد بن مکی به سن شانزده رسید برای تکمیل دانش و استفاده اساتید نامور شیعه به عراق هجرت کرد و وارد شهر حله شد. وی پنج سال در این شهر اقامت کرد و از محضر دانشوران و فقها آن دیار، استفاده کرد، و در سن هفده سالگی در همین شهر توسط اساتید خود به درجه رفیع اجتهاد و نقل حدیث نائل آمد.
شهید اول پس از سالها اقامت در شهر حلّه در سال 755 قمری یعنی در سن بیست و یک سالگی به زادگاهش در جبل عامل بازگشت و بیدرنگ در شهر خود مدرسهای تأسیس کرد، که از بقیه مدارس جبل عامل، پیشرفتهتر و در تدریس فقه و اصول پیشگامتر بود.
همچنین ایشان برای کسب علم از دیگر بزرگان و دانشمندان به دیگر مناطق کشورهای اسلامی سفر کرد از جمله به کربلا، نجف، بغداد، کوفه، مصر، سوریه، فلسطین و حجاز.
در این مدتی که مرحوم شهید اول در حال تحصیل بوده است از اساتید مختلف و بزرگی بهرهها برده که برخی از آنان عبارتند از: فـخـرالمحققین، پسر علامه حلي، سید عمید الدین بن عبدالمطلب حلی، سید ضیا الدین عبداللّه حلی، سید تاج الدین بن معیه حسینی، سید علا الدین بن زهره حسینی، شیخ علی بن طران مطار آبادی، الشیخ رضی الدین علی بن احمد مزیدی، شیخ جلال الدین محمد بن الشیخ شمس الدین حارثی، شیخ محمد بن جعفر مشهدی، شـیـخ قطب الدین بویهی رازی و دیگر بزرگان.
گرچه شهید اول فقط 52 سال عمر کرد ولی در طی سالهایی که به تدریس مشغول بوده است، شاگردان بسیاری به عالم تشیع تحویل داده است که از آن جمله هستند: شیخ مقداد سیوری صاحب كتاب التنقیح، شیخ حسن بن سلیمان حلی صاحب كتاب مختصر بصائر الدرجات، سید بدرالدین حسن بن ایوب مشهور به نجم الدین، صاحب كتاب المحجه البیضا در طهارت، شیخ شمس الدین محمد مشهور به ابن عبدالعال كركی عاملی، شیخ زین الدین علی بن خازن حائری صاحب المهذب و الموجز و سه فرزند گرامی خود شهید اول به نامهای ابوطالب، ابوالقاسم و جمال الدین.
اما درباره تألیفات این عالم بزرگ شیعه باید گفت، با این که این شهید بزرگوار مدت کمی زیسته است و بسیاری از مدت عمر خود را نیز در سفر بوده ولی توانسته است تألیفات ارزشمندی بیافریند که برای همیشه مورد استفاده محققین و دانشجویان فقه و دین قرار گیرد، برخی تألیفات ایشان را تا سی اثر نام بردهاند که در اینجا به برخی از آثار این مرد بزرگ اشاره خواهیم داشت: اختصار الجعفر، الاربعون حدیثا، الاربعون مساله، الاعتقادیه، الالـفـیـه فـی فقه الصلوه، ، الباقیات الصالحات، البیان در فقه، التكلیف، جامع البین، غایه المراد فی شرح نكت الارشاد، حاشیه قواعد علامه، خلاصه الاعتبار فی الحج و الاعتمار، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، الذكری، ، الـقـواعد الكلیه فی الاصول و الفروع،المزار، المسائل و اللمعة الدمشقیه كه به گفته شیخ حرعاملی اين كتاب را هنگامی كه در قلعه شام محبوس بوده در مدت هفت روز تألیف كرد در حالي كه از منابع فقهی غیر از كتاب مختصر النافع محقق اول، كتاب دیگری دردست نداشته است.
تهمت و زندان
زمانی که حکومت دمشق به سلسله جراکسه رسید و در اختیار فردی به نام "بیدمر" افتاد، شهید اول نيز مورد حسد قرار گرفت و عدهای از بیدینان به اتهامات واهی و ساختگی او را به زندان انداختند. به این بهانه که مدعی شدند شهید اول از اسلام برگشته است و با نهضت سربداران در ایران ارتباط دارد. و نامهای برای حاکم دمشق ارسال کرده و خواستار محاکمه وی شدند.
این حیله افراد بیدین کارساز شد و مرحوم شهید اول به زندان افکنده شد و حتی نامههای این فقیه سترگ به حاکم کارگر نیفتاد، از جمله نامههای ایشان عبارتست از: "به جانم قسم ! هیچ گاه جنایتی را مرتکب نشدهام و کسی که ظلم و جنایتی را مرتکب نشده است، چرا عذر خواهی کند. شما نباید به گفتار سخن چینان که از دروغ و دشمنی گفته شده است ، گوش دهید... خدا را، خدا را گواه میگیرم که من از این اتهامات به دور هستم. عقیده خالص من دوستی و محبت پیامبر و عشق ورزیدن به کسانی است که پیامبر را دوست دارند و دوستدار صحابه همراهان پیامبر میباشیم. فقه ، نحو، تفسیر، اصول فقه، اصول دین، قرآن و حدیث مرا میشناسد."
سرانجام محاکمه اين فقيه با ایمان با حضور شاه و ابن جماعه قاضی القضاه دمشق و دیگر قضات درباری برگزار شد و سخنان شهید در جلسه محاکمه هم اثری نبخشید و حکم از پیش تعیین شده قاضی چنین اعلام شد: "من ریختن خون او را واجب می دانم!"
سفارش اخلاقی
شهيد ثاني در جواب یکی از دوستانش که از او موعظه و نصيحتى خواست، فرموده است: "من عمل به آنچه شهيد اوّل براي برخی از خواصش بیان کرده است را برایت بازگو میکنم":
بر تو باد به تقواى الهى در پنهان و ميان جمع. خوبى را براى همه آفريدگان بخواه گرچه به تو بدى روا داشته باشند.
در برابر آزار ديگران بردبارى ورز! اگر به تو اهانت شد يا ناسزا شنيدى در پاسخ سخنى ناروا مگو.
هنگام شعله ور شدن خشم از كلام ناپسند بپرهيز، از جايت بلند شو، در مكانی ديگر بنشين، وخود را به كارى ديگر مشغول كن تا خشمت فرو نشيند.
مدام در فكر بهسازى آخرت و سعادت دنيا باش.
در همه حال به خدا توكل كن و در همه مهمّات به او اطمينان. بر تو باد به پاسدارى و شكرگذارى كسى كه به تو خوبى مى كند و تو رانعمت مى دهد.
از قهقهه و خنده بپرهيز زيرا غفلت بیاورد و دل را بميراند.
به هر كارى مشغولى نماز اول وقت را ترك مكن. اگر معاذاللّه نمازت قضا شد در اولين فرصت جبران كن.
با قرآن مأنوس باش. وردى از قرآن را براى خودت برگزين. اگر مى توانى قرآن را حفظ كن و اگر ممكن نيست هرچند آيهاى كه در توانت هست از بَركن.
در زيارت مشاهد مشرفه يا خواندن زيارت آنها از راه دور غفلت مكن.
در هر روز بيست و پنج مرتبه "اللّهم اغفرللمؤمنين و المؤمنات والمسلمين والمسلمات" را بخوان.
پس از نماز عصر هفتاد و هفت مرتبه ذكر "استغفار" را بخوان.
شهادت
شهید اول سرانجام در روز پنجشنبه نهم جمادیالاول سال 786 هجری قمری در سن 52 سالگی، پس از محاکمه و صدور حکم قتل وی توسط قضات درباری، در قلعه دمشقِ شام، به شهادت رسید. پس از شهادت، بدن مقدسش را به دار زدند سپس سنگسار کردند و آنگاه جسم بیجانش را سوزاندند تا آثاری از او باقی نماند. به همين خاطر است که مرقدی برای این فقیه بزرگ نمیشناسیم تا بر سر مزارش عاشقانه تبرک جوییم.
منابع
امل الآمل، شیخ حر عاملی، انتشارات اندلس، بغداد.
شهیدان راه فضیلت، علامه امینی، انتشارات روزبه، تهران.
روضات الجنات، محمد باقر خوانساری، کتابفروشی اسلامیه، تهران