آيتالله العظمی محمدحسن مامقاني در بیست و سوم شعبان 1238 قمری در مامقان تبريز به دنیا آمد. پدرش آيتالله عبدالله مامقاني از شاگردان صاحب رياض و از علمای مامقان به شمار میرفت. محمدحسن فقط هشت سال داشت که پدر و مادر خود را از دست داد و سرپرستیش به عهده دوست قدیمی پدر یعنی آیتالله اصفهانی صاحب فصول افتاد.
تحصیلات
مرحوم مامقانی در سال 1240 بود که همراه پدر به کربلا مشرف شد و تا سن هفده سالگی در مدرسه حسن خان به فراگيري مقدمات، ادبيات، منطق، علم معاني و بيان اشتغال ورزيد.
با درگذشت مرحوم صاحب فصول به درخواست آيتالله ايرواني، به نجف اشرف مهاجرت کرد، و در مدرسه صحن اميرالمؤمنين(ع) حجره گرفت.
بعد از گذشت سه سال زائران مامقاني از او خواستند تا به مامقان برگردد، ولی او نپذیرفت تا با اصرار صاحب جواهر پذيرفت و با اهالي شهرش به آنجا رفت و در مدرسه علمیه آنجا هم مشغول تعلیم و هم تدریس شد.
در حدود سال 1270 بود که باز دوباره آیتالله مامقانی به نجف اشرف عزیمت کرد و به فراگيري فقه، اصول، حديث، رجال و درايه پرداخت، و علاوه بر آنها به تحصيل صرف نحو، منطق، معاني، بيان، لغت، حديث، تاريخ، نسب و تراجم همت گماشت، و در تمام آنها استاد شد.
اساتید و شاگردان
آيتالله مامقاني سالهاي درازی از اساتید بزرگ حوزه استفاده کرد؛ از جمله آن بزرگواران:
آیتالله شيخ مرتضي انصاري بود که مرحوم مامقانی حدود ده سال در فقه ايشان حاضر شد.
آیتالله سیدحسين کوه‌کمري در اصول، آيتالله ملاعلي خليلي تهراني در رجال، درايه و حديث، آیتالله راضي نجفي آل خضر و آیتالله مهدي کاشف الغطاء.
زماني که آیتالله مامقانی از استادش مرحوم کوه کمري جدا شد، مستقلاً به تدريس و تأليف اشتغال ورزيد. از جمله شاگردان ایشان: سیدابوالحسن موسوي اصفهاني صاحب وسيلة النجاة و شرح کفاية الاصول، علامه سیدمحسن امين عاملي صاحب اعيان الشيعة والمجالس السنية، عبدالله مامقاني صاحب تنقيح المقال، حسنعلي نخودکي اصفهاني عالم اخلاق، سیدميرزا علي قاضي طباطبائي استاد اخلاق، ميرزا محمدحسن علياري تبريزي صاحب بدايع الاسلام في شرح الاسلام، شيخ علي کاشف الغطاء پدر علامه محمد حسين کاشف الغطاء، سیدعلي حجت کوه کمري تبريزي پدر آيتالله حجت، سیدنجم الحسن لکهنوي صاحب المسائل الفقهية و... تا جایی که در کتابها آمده است که ایشان بیش از یکصد و بیست شاگرد سرشناس تعلیم کردهاند.
آثار
مرحوم مامقانی آثار زیادی در فقه، اصول، رجال، اخلاق از خود به جای گذاردند که به برخی از آنها اشارهای خواهیم کرد:
ذرايع الاحلام في شرح شرائع الاسلام، حاشيه بر مکاسب شيخ انصاري، غاية الآمال، کتاب الصيد و الذباحة، احکام القضاء، رساله علميه. بشري الوصول الي اسرار علم الاصول تقريرات درس استادش سیدحسين کوه‌کمري. تقريرات درس آيتالله ملا علي خليلي تهراني و کتاب مواعظ در علم اخلاق.
مقام اخلاقی
آن مرجع بزرگ بر تمامي مردم پدري مهربان و پشت و پناهي استوار بود. بر بيماران، مسافران، قرضداران، در راه ماندگان، بازماندگان اموات، جواناني که قصد ازدواج داشتند و ديگران، عطاي فراوان مي‌کرد.
آيتالله مامقاني به سادات بسيار علاقه‌مند بود، و به اندازه‌اي به آنان خدمت مي‌کرد، که گويي يکي از خدام ايشان است. در هيچ مجلسي مقدم بر آنان وارد نمي‌شد.
ایشان به زيارت مشاهد مشرفه ائمه اطهار(ع) بسيار علاقه‌مند بود. وي در مدت اقامت 50 ساله‌اش هر روز به زيارت اميرالمؤمنين(ع) و بسيار به زيارت امام حسين(ع) ملتزم بود، وغالباً پياده به کربلا مشرف مي‌شد.
مرحوم مامقانی بسيار ساده، متواضع و به دور از تعينات رياست و مرجعيت بود. وي خود را به منزلت کمترين مردم هم نمي‌دانست، وي شاگردانش را از راه رفتن با خود منع مي‌کرد.
وفات
مرحوم آیتالله مامقانی پس از عمري تلاش و کوشش در راه ترويج دين و بزرگداشت شعاير مذهبي، سرانجام در85 سالگي در18محرم سال 1323 از دنیا رفت. پيکر پاکش را غسل دادند و با تشييع بسيار شکوهمندي در مقبره خودش به خاک سپرده شد.
پيکر پاک و شريفش سالهاي بسيار صحيح و سالم مانده بود، چنانچه در سال 1388 قمری در هنگام گسترش مقبره وي و آماده‌سازي قبرهاي ديگر، ديواره لحد ايشان ناگهان فرو ريخت و جسد پاک و شريفش نمايان شد. جمعي از مردم نجف اين حادثه را مشاهده کردند، و ديدند که حتي رنگ کفن نيز تغيير نکرده بود.
---------------------------------
منابع:
ريحانة الادب، محمد علي مدرس خياباني تبريزي، انتشارات علمي، تهران
الکني والالقاب، عباس محدث قمي، انتشارات صدر، تهران
علماي معاصرين، ملاعلي واعظ خياباني تبريزي، تبريز
اجساد جاويدان، علي اکبر مهدي‌پور، حاذق، قم