عراق از دیکتاتوری تا ناتوانی شیعیان ..

عراق از دیکتاتوری تا ناتوانی شیعیان در دولت سازی

سرزمین کربلا و نام امام حسین برای ایرانیان چه انان ، که ملتزم به شریعت می باشند و چه انان ، که التزام کمتری دارند و یا اساسا ملتزم نیستند همواره محترم ومقدس بوده است. این عشق و علاقه سبب گردیده در طول تاریخ رابطه ایران با عراق همواره تحت تاثیر عوامل مختلف فرهنگی و دینی با نوع رابطه ایران با دیگر همسایگان  متفاوت باشد. حضور بازرگانان ایرانی از دیرباز در عراق و سکنا گزیدن بسیاری از ایرانیان در کربلا و ارتباطات فامیلی بین خانواده های بزرگ علمی وسیاسی در دو کشور به این ارتباط حالتی خاص و منحصر به فرد داده است. به قدرت رسیدن حزب بعث در عراق ونیز انقلاب اسلامی و دیگر عوامل منطقه ای و بین المللی در دوران معاصر سبب گردید ، در زمان زمامداری صدام تنش بین دو کشور بالا بگیرد و جنگی طولانی و ویران گر را بر دوش دو ملت بار نماید.
 بعد از سقوط صدام حسین و حضور امریکا ونیروهای چند ملیتی در عراق ، که بعد از حوادث یازده سپتامبر صورت گرفت، فصل جدیدی از تاریخ منطقه اغاز گردید . این فضای جدید راه را برای بازسازی روابط ایران و عراق فراهم اورد . اکنون بعد از سپری شدن سالهای اشغال ،  به قدرت رسید شیعیان در ان و بالاگرفتن جنگ مذهبی و قومی درعراق،  این کشور در حال سپری کردن شرایط بسیار سختی است .این شرایط خاص ؛ سه حوزه فرهنگ ، اقتصاد و سیاست در عراق را تحت تاثیر قرار داده است و به طور طبیعی به علت درهم تنیدگی و ارتباط نزدیک دو کشور، ایران نیز از این تحولات متاثر خواهد بود . بی تردید فهم و تحلیل مناسب شرایط ، می تواند راه را برای سیاست گذاری مناسب ، برای رسیدن منطقه به یک ارامش پایدار فراهم سازد.
حمله یازدهم سپتامبر ائتلاف بین امریکا و جهان اهل سنت را ، که بعد از انقلاب ایران عمق و ثبات یافته بود را درهم شکست . سپس سقوط صدام حسین ؛ به عنوان یکی از سنبل های حکومت اعراب سنی در منطقه و به قدرت رسیدن شیعیان در عراق،  به طور کامل ائتلاف سابق را متزلزل کرد و روابط کشورهای عرب منطقه را با غرب متشنج کرد.
سه جریان مهم سیاسی شیعی در عراق عبارتند از حزب الدعوه ، مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق و جریان صدر به رهبری مقتدی صدر، که همگی به جز مقتدی صدر با امریکایی ها روابط مناسبی دارند. به قدرت رسیدن این احزاب در عراق نشان از ان داشت که هم پیمانان ایران ، منطقه نفوذ جدیدی را برای ایران فراهم اورده اند . این منطقه نفوذ جدید دارای یک طایفه دیگر نیز هست وان اعراب سنی می باشند. عربستان و ترکیه ، که دارای یک رقابت سنتی با ایران هستند ، خیلی زود برای مقابله با نفوذ ایران به حرکت درامدند. اکنون اعراب سنی در مرکز عراق به پناهگاهی برای نیروهای جهادی تبدیل شده اند. این طایفه که قدرت گذشته را از دست رفته می دید ، برای بازیابی قدرت گذشته به جای روی اوردن به یک بازی دموکراتیک ، راه سلاح را برگزید. اکنون یکی از چالش های امنیتی منطقه مسیله داعش می باشد، که بستر وجودی و جامعه پذیرنده ان ، مناطق سنی نشین عراق می باشد. دولت عراق هم دارای چالش های بی شمار امنیتی با این بخش از کشوراست. بعد از سقوط موصل و فتوای ایت الله سیستانی و شکل گیری حشد الشعبی یا همان بسیج مردمی ، یک جنگ تمام عیار در عراق برقرار است ،که روند دولت سازی ونیز توسعه در این کشور را مختل کرده است.محیط داخلی عراق به علت ضعف اقتدار مرکزی و بحران داخلی و عدم اجماع نخبگان سیاسی به طور فوق العاده از شرایط منطقه تاثیر پذیر شده است.
جریان های مختلف سیاسی سنی در عراق برای دست یابی به قدرت و تحت فشار قرار دادن حکومت از به طور صریح و یا ضمنی از نیروهای جهادی حمایت می کنند. اگر فرض را بر این قرار دهیم که این حمایت ها به شکل صریح و یا حتی مخفیانه هم وجود ندارد اما مناطق سنی نشین جولانگاه تاخت و تاز شبه نظامیان مسلح می باشد. از سوی دیگر بعد از سقوط صدام تا کنون القاعده و دیگر نیروهای جهادی سرزمین جدیدی را برای جهاد یافته اند و در زمان خلا قدرت تا روی کار امدن دولت موقت و بعداز ان شروع پروسه سیاسی عراق جدید بسیاری ازاین نیروها از مناطق مختلف عراق وارد این کشور شده اند و اکنون به یکی از چالش های مهم امنیتی در عراق تبدیل شده اند. این نیروها تحت تاثیر کشورهایی مانند ترکیه عربستان و قطر می باشند وبا استفاده از شریان مالی و تسلیحاتی و حتی رسان ای روی این گروه ها اعمال نفوذ شده و به برگه های بازی نیروهای منطقه ای در عراق تبدیل شده اند.
در میان شیعیان حاکم نیز، مسیله عدم وجود یک اجماع و نیز تاثیر پذیری از فضای منطقه ،خصوصا جمهوری اسلامی ایران ، یک مانع جدی برای فرایند دولت سازی است.همان گونه که در داخل ایران فضای دوقطبی در خصوص رابطه با امریکا وجود دارد در عراق نیز بین نیروهای حشد الشعبی و حزب الدعوه ، که اکنون نخست وزیزی را در اختیار دارد ، این اختلاف وجود دارد.نیروهای حشد که غالبا دارای گرایش و تحلیل های انقلابی می باشند، به امریکا اعتماد ندارند و مایل به کمک گرفتن از ان برای مبارزه با داعش نیستند .درصورتی که حزب حاکم مایل است در قالب یک دولت مدرن با تمام کشورهای جهان، خصوصا اعراب منطقه روابط حسنه داشته باشد و کشور را به سوی ارمش و ثبات هدایت کند . این در حالی است که نیروهای نظامی عمل کننده در میدان دارای افکار انقلابی هستند تا افکار دولت ساز .این وضعیت یک عدم اجماع سیاسی را درمیان نخبگان حاکم برقرار می کند ، که یکی از اصلی ترین ارکان دولت سازی است.
در مناطق سنی نشین امنیت بسیار شکننده است اما در مناطق شیعه نشین جنوب مانند نجف کربلا ناصریه و دیگر استان های با اکثریت شیعه یک ثبات امنیتی حاکم است . در ایام ومناسبت هایی مانند عاشورا و اربعین تامین امنیت ، یکی از چالش های اساسی است.در کشوری که چهار دهه استبداد نظامی خشن حاکم بوده و هرگونه مظاهر دینی خصوصا شیعی سرکوب می شده است ، به طور طبیعی اکنون با یک انفجار اجتماعی همراه است. وجود دسته جات مختلف عزاداری در نقاط مختلف شیعه نشین و استفاده از علایم شیعی مانند پرچم ها و تصاویر عالمان شیعه به صورت ما فوق تصور وجود دارد. این مسیله با تشدید دو قطبی شیعه – سنی همراه است و هر روز بر شکاف های اجتماعی و طایفه ای می افزاید.
 این دوگانه نیز یکی دیگر از مشکلات دولت سازی مدرن در عراق جدید است. حضور ایرانی ها در قالب دسته جات مختلف در عراق و در دست داشتن پروژه های مختلف عمرانی خصوصا در اماکن زیارتی ، هرچند می تواند برای ایران یک فرصت باشد اما با توجه به شرایط منطقه باعث برانگیخته شدن حساسیت های منطقه ای و طایفه ای شده است. هر روز در رسانه های عربی منطقه شاهد اتهامات کوچک و بزرگ به ایران هستیم ، که ایران را سبب برهم زده شدن ارامش در منطقه می دانند .این تنش در منطقه فضای نامناسبی را برای اعراب شیعه وسنی فراهم می کند و عامل بازدارنده دیگری در فرایند دولت سازی است.
عراق داری منابع مهم نفت در شمال و جنوب است. شمال این کشور از سال 1991تقریبا مستقل از مرکز عمل می کند و اکنون نیز یکی از چالش های دولت مرکزی می باشد. این کشورسالیانه بین هشتاد تا یکصد و بیست میلیارد دلار نفت می فروشد. این ثروت هنگفت تا کنون نتوانسته است هیچ سهمی در گذار عراق از دیکتاتوری و هرج ومرج به دموکراسی ایفا کند. همچنین نتوانسته است زندگی مردم این کشور را مقرون به رفاه و ارامش سازد.تمام این پول در سال های گذشته صرف هزینه های جاری شده است و هیچ پروژه ملی و عمرانی در عراق انجام نشده است .میزان کارکنان و حقوق بگیران دولت در این کشور شانزده برابر استاندارد دنیاست . این حجم از افراد بار مالی زیادی را به دولت تحمیل می کند . این افراد اغلب به جای انکه در بخش هایی مانند اموزش و پرورش و اموزش عالی ونیز درمانی و تولیدی به خدمت گرفته شوند ، اغلب در بخش های امنیتی مانند پلیس و ارتش و حفاظت از اماکن به خدمت گرفته شده اند. این بحران امنیتی اثار وتبعات اقتصادی بسیاری داشته است . شکل گیری یک فساد اداری گسترده و به وجود امدن طبقه ای نوکیسه در عراق از عوارض ان است . این افراد به راحتی بر تصمیمات سیاسی نیز می توانند اثر داشته باشند. در عواید ثروت نفت که می توانست عاملی پیش برنده برای فرایند دولت سازی باشد به علت نبود زیرساخت های لازم خصوصا بروکراسی به ضد خود تبدیل شده است و بر پریشانی وضعیت افزوده است و اضافه بر نزاع های قومی نزاع های دیگری را نیز بر سر ثروت سامان داده است.
 در ایران بعد از انقلاب  ساختار اداری و بروکراسی دوران پهلوی باقی ماند و از بین نرفت بلکه مدیران ارشد ان برکنار شدند اما در عراق بعد از سقوط صدام تمام ساختار های موجود از بین رفت و در حال حاضر نیز مشکلات زیادی فرا روی ساختار سازی در بخش دولتی می باشد. مجموع عوامل فوق کشوری مصیبت زده را شکل داده است .تا زمانی که سازوکار جابه جا شدن مسالمت امیز  قدرت و چرخش نخبگان که مهمترین چالش در دنیای مدرن است  ، به سامان نرسد فرایند دولت سازی اغاز نخواهد شد.
از سوی دیگر با توجه با انکه عراق فعلی در وضعیتی است که بازیگران مختلف منطقه ای و بین المللی توان تاثیر گذاری عمده ای را بر ان دارا می باشند برای انکه این کشور گام های ابتدایی برای ثبات را بردارد ابتدا باید ، بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای که در عراق ذیل یک عنوان بزرگتر مشغول بازی قدرت – نفوذ هستند ، مشکلات شان را حل کنند و کیک بزرگ اول در بالا تقسیم گردد تا در سطوح میانی و پایینی ارامش حاکم گردد.در واقع مهمترین عامل دولت سازی در عراق را باید اکنون ، بیرون از ان جستجو و حل نمود.