اکنون سزاوار است این دیدگاه‌ها مورد بررسی قرار گیرد تا آشکار شود آیا می‌توان یکی از آنها را به‌عنوان دیدگاهی مطابق واقع و شایسته دفاع برگزید، یا باید چاره‌ای دیگر اندیشید و دیدگاهی نو پیشنهاد کرد.

کلمه شیعه از ریشه «شاع» به معنای انتشار و تقویت گرفته شده است[۱] و در لغت به معنای گروه و جماعتی است که در انجام کاری همکاری می‌کنند و گاهی نیز به تبعیت کننده از یک فرد اطلاق می‌شود.[۲] شیعه در اصطلاح به کسانی گفته می‌شود که به امامت و خلافت بلافصل علی ـ علیه السلام ـ معتقدند، و بر این عقیده اند که امامت او از طریق نص جلی یا خفی ثابت شده است و امامت حق او و فرزندان او است.

در میان اهل سنت گاهی کلمه رافضه یا رافضی بر مذهب شیعه اطلاق می شود. در برخی متون اهل سنت به ویژه کتابهای مربوط به وهابیت این کلمه بسیار به چشم می خورد. کسانی که از این کلمه به جای شیعه استفاده می کنند، قصد تنقیص شیعه را دارند. بنابراین لازم است که این کلمه و اطلاق آن بر مذهب شیعه در اینجا مورد بررسی قرار بگیرد.

خاستگاه و چگونگی پیدایش شیعه‌ از دیرباز در منابع تاریخی و کلامی مسلمانان، به‌ویژه در کتاب‌های ملل و نحل مورد بحث بوده و در دوران معاصر نیز به یکی از موضوعات اصلی مورد اهتمام مستشرقان شیعه‌پژوه تبدیل شده است.

واژه شیعه در اصل از شَیَعَ به معنى مشایعت و دنباله روى، و پیروى و بدرقه کردن آمده است، و بر همین اساس در اصطلاح به معنى گروهى است که پیرو شخصى، و یا پیرو آیین خاصى هستند. این کلمه معنى عام دارد و شامل شیعه فکرى، اعتقادى، عملى و حزبى نیز خواهد شد، و غالباً در مورد پیروان راستین حق استعمال مى شود، گرچه گاهى در مورد پیروان، باطل نیز به کار مى رود، چنان که امام حسین(علیه السلام ) در روز عاشورا دشمنان و پیروان یزید را شیعیان دودمان ابوسفیان خواند.(۱)

یکی از پایه‌های مذهب شیعه اعتقاد به مرجعیت دینی و علمی اهل بیت علیه السلام است. به این معنا که در میان امت اسلامی اهل‌بیت علیه السلام که شامل پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت فاطمه سلام الله علیه و دوازده امام علیه السلام می‌شود، به عنوان برترین و عالم ترین انسانهای امت اسلامی، مرجع دینی و علمی از طرف خداوند متعال هستند.

تفکر شیعی از دوران رسالت آغاز شده و در نخستین روزهای پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره مسئله خلافت و امامت، به صورت یک مذهب خاص اعتقادی در جهان اسلام ظاهر گردید. ولی در برخی از کتب تاریخ و ملل و نحل، تاریخ و پیدایش مذهب شیعه، در زمان خلافت عثمان بن عفان دانسته شده، و پدیدآورنده آن، عبد الله بن سبا به شمار آمده است.

بعد از رحلت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ مسلمانان به دو دسته کلی شیعه و سنی تقسیم شدند. شیعه و سنی در بسیاری از عقاید باهم متفق و متحد اند مثل توحید و یگانگی خداوند، نبوت و معاد و تمام ضروریات دین ازقبیل نماز، روزه، زکات، حج، امر به معروف و نهی از منکر و… . اما دربرخی از شاخه ها و فروعات با هم اختلاف دارند.

مذهب شیعه از نظر عقاید اسلامی و فقهی پیرو اهل بیت (علیهم السلام) است و امام را کسی می داند که از دریای علم پیامبر صلی الله علیه و آله سلم بهره مند بوده و با عصمت و درایت به تفسیر حقیقی اسلام و بیان سنت اصیل می پردازد. با استناد به حدیث ثقلین که اهل سنت نیز آن را روایت کرده اند، ائمه را ثقل دوم در کنار قرآن و مفسر آن می‌داند. امّا اهل سنت برخلاف آیات قرآن و وصایای پیامبر، راهی جداگانه برای خود برگزیدند که ریشه در دل تاریخ سیاسی بعد از رحلت پیامبر دارد.

بی‏ گمان، رهبران شیعى و پیروانشان در انجام فرایض دینى بسیار مقید بودند و اسلام را با عمل خود به مردم معرفى می ‏کردند. مردم تفاوت بین اسلام ائمه و علویان را با اسلام امویان و عباسیان به خوبى درک می‏ کردند. سفیان ثورى می ‏گوید: «هل ادرکت خیر الناس الا الشیعه»، آیا بهترین مردم را جز شیعه دیده ‏اى؟